Στο Τα ψάρια δεν κλείνουν τα μάτια (εκδόσεις Κέλυφος, 2016) ο ιταλός συγγραφέας Erri De Luca περιγράφει κάπως έτσι τον ιπποπόταμο: “Περπατάει κάτω απ’ το νερό κι εκεί από κάτω κάνει τις συνελεύσεις του. Στο πάτο του ποταμού αποφασίζει αυτό που πρέπει να κάνει στη στεριά. Εκεί από κάτω είναι πιο ελαφρύς και του ‘ρχονται οι καλύτερες ιδέες”. Εάν υποθέσουμε ότι στο βυθό των αγραφιώτικων ποταμών μπορούσε να κυκλοφορεί αυτό το παμφάγο θηλαστικό, στις συνελεύσεις του θα είχε να πάρει πολλές και κρίσιμες αποφάσεις. Σχεδόν κάθε ρέμα και κάθε ποτάμι, 95 στο σύνολο των θεσσαλικών και ευρυτανικών Αγράφων, κινδυνεύουν να καταστραφούν με την κατασκευή μικρών υδροηλεκτρικών εργοστασίων για την παραγωγή μιας ελάχιστης ενέργειας που στην πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν φτάνει ούτε το 1MW. Χρειάζεται να κατασκευαστούν 130 τέτοια μικρά εργοστάσια, χρειάζεται να μπαζωθούν 130 ποτάμια και ρέματα για να αγγίξει η ισχύς όλων αυτών μαζί την αντίστοιχη του υδροηλεκτρικού εργοστασίου της λίμνης Πλαστήρα, τα 129,9MW.
Κεντρική φωτό / Ανοιχτή Συνέλευση. Στον Κερασιώτη πριν δύο χρόνια κατασκευάστηκε ένα μικρό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο, έλαβε άδεια λειτουργίας και τον Σεπτέμβριο του 2020 τα ορμητικά νερά το μετέτρεψαν σε μπάζα. Πλέον βρισκόμαστε στη φάση της ανακατασκευής του.
Ο Κερασιώτης ποταμός
Στο Βουτσικάκι, στα θερινά του βοσκοτόπια, κάποτε συναντούσες κάμποσες στάνες. Ο Σεραφείμ Τσιτσάς στο βιβλίο του Τ’ Άγραφα της Πίνδου (1981) καταγράφει την ιστορία ενός βοσκού τον οποίο μια μέρα, όπως έβραζε το γάλα για τυροκόμηση, πετάχτηκε φωτιά και τον στράβωσε. Ενώ άλλη εκδοχή της ιστορίας λέει ότι γκαβώθηκε από τον πολύ καπνό της φωτιάς. Σε κάθε περίπτωση κάπως έτσι το βουνό κληρονόμησε και ένα δεύτερο όνομα, Γκαβέλ’ ή Γκαβέλου. Από εδώ πάνω, από τον αυχένα μεταξύ Ζυγουρολίβαδου και Κουφόλογγου, πηγάζει ο Κερασιώτης ποταμός. Περνάει στα νοτιοδυτικά της Κερασιάς, απ’ όπου και το όνομά του, θέτοντας παλαιότερα σε κίνηση τους νερόμυλους και τα μαντάνια του χωριού (του Δασκαλάκη, του Κουτρουλιά, του Αντωνάκη). Κάποτε κατέληγε στον Πάμισο ενώ πλέον, μέσω μίας σήραγγας εκτροπής, εκβάλλει στην λίμνη Πλαστήρα. Σε αυτό το ποτάμι πριν δύο χρόνια κατασκευάστηκε ένα μικρό υδροηλεκτρικό εργοστάσιο, έλαβε άδεια λειτουργίας και τον Σεπτέμβριο του 2020 τα ορμητικά νερά το μετέτρεψαν σε μπάζα. Πλέον βρισκόμαστε στην φάση της ανακατασκευής του από την εταιρεία “Ενεργειακή Δράση”.
Το εργοστάσιο
Το μικρό υδροηλεκτρικό που στήνεται μέσα στον Κερασιώτη θα παράγει ενέργεια μόλις 0,79MW. Το φράγμα για την υδροληψία βρίσκεται σε ύψος 1.158 μέτρων, λίγο πιο κάτω από το αλπικό πεδίο, και από εκεί το νερό θα διοχετεύεται σε σωλήνα μήκους 2,7 χιλιομέτρων για να μεταφερθεί χαμηλότερα στον σταθμό παραγωγής. Σε όλο αυτό το μήκος που το νερό θα κυλάει μέσα από τον σωλήνα το ποτάμι στην ουσία θα νεκρώσει, η ροή του θα βασίζεται στην “ελάχιστη οικολογική παροχή” που προβλέπεται σε τέτοιες περιπτώσεις από τις περιβαλλοντικές μελέτες, μία ελάχιστη ποσότητα νερού δηλαδή η οποία σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εγγυηθεί το αδιατάρακτο του οικοσυστήματος.
Η “Ενεργειακή Δράση”, μια εταιρεία που κάποτε εμφανιζόταν με έδρα την Καρδίτσα και τώρα την Αθήνα, με πρόεδρο και διευθύνων σύμβουλο τον Βάιο Ποζιό, είναι αυτή που έχει αναλάβει την επένδυση. Στο portfolio της συμπεριλαμβάνονται μια σειρά από μικρά υδροηλεκτρικά στους νομούς Καρδίτσας, Φωκίδος και Ευρυτανίας με κάποια από αυτά να βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο της αδειοδότησης, να έχουν λάβει δηλαδή άδεια λειτουργίας. Στα Άγραφα είναι η εταιρεία που έχει μπαζώσει ήδη τον Άσπρο στο Καροπλέσι με ένα μικρό υδροηλεκτρικό των 0,99MW η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε πριν κάποιους μήνες. Και στα σχέδιά της είναι η κατασκευή αντίστοιχων μικρών υδροηλεκτρικών στον Καριτσιώτη (1,57MW) και στον Μεγάλο Ποταμό της Φυλακτής (0,64MW), βασικά ποτάμια της υδρολογικής λεκάνης της λίμνης. Έργα που αμφότερα έχουν λάβει άδεια λειτουργίας.
Η εκτροπή προς τη λίμνη
Ο Κερασιώτης έχει ήδη υποστεί μια εκτροπή πριν από κάποιες δεκαετίες ώστε τα νερά του να εμπλουτίζουν τον ταμιευτήρα της λίμνης Πλαστήρα. Ήδη απο το 1985 σε συσκέψεις φορέων τόσο στη Θεσσαλία όσο και στην Αθήνα η εκτροπή του ποταμού προτείνονταν ως ανάγκη για τον εμπλουτισμό των υδάτινων πόρων της Θεσσαλίας. Τον Φλεβάρη εκείνης της χρονιάς μάλιστα, προσωπικά ο τότε υπουργός Βιομηχανίας, Έρευνας και Τεχνολογίας Σ. Πεπονής είχε δώσει εντολή στον διευθυντή της ΔΕΗ Μπιρδιμήρη για να τρέξει το συγκεκριμένο θέμα. Τότε, τα τέλη της δεκαετίας του ’80, υπήρχε σοβαρό θέμα με τα νερά της λίμνης, όχι μόνο για την ύδρευση του νομού ή την άρδευση συνολικά του θεσσαλικού κάμπου (το νερό έφτανε μέχρι την Λάρισα), αλλά ακόμα και για τη λειτουργία του εργοστασίου της ΔΕΗ. Το 1988 είχαν εισρεύσει στη λίμνη μόλις 88 εκ. κυβικά νερού, όταν ο μέσος όρος της δεκαετίας 1971-1981 ήταν 165 εκ. κυβικά. Το εργό ολοκληρώθηκε το 2003 με την κατασκευή μιας σήραγγας εκτροπής 7 περίπου χιλιομέτρων, εμπλουτίζοντας τη λίμνη σε ετήσια βάση με 8 εκ. κυβικά μέτρα νερού, αυξάνοντας τις αρδευόμενες εκτάσεις κατά 17 τ.χλμ. και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας κατά 10GW ετησίως (Υδροηλεκτρικοί σταθμοί της ΔΕΗ, αναφορά του Γ. Λέρη, διευθυντή της Διεύθυνσης Εκμετάλλευσης Υδροηλεκτρικών Σταθμών).
Τα στοιχειά της φύσης
Η ιστορία αυτού του ποταμού είναι σα να προσπαθείς να βγάλεις από την μύγα ξύγκι. Εναρμονισμένος με τις ανάγκες των Κερασιωτών στο παρελθόν κινούσε νερόμυλους και δριστέλες. Έπειτα ενίσχυσε το υδάτινο απόθεμα της λίμνης Πλαστήρα καλύπτοντας ενεργειακές, υδρευτικές και αρδευτικές ανάγκες. Και τώρα, σε εκείνο το τελευταίο κομμάτι του όπου ο ρους του παραμένει ελεύθερος, κατασκευάζεται ένα υδροηλεκτρικό εργοστάσιο. Την άνοιξη του 2020 η κατασκευή και οι δοκιμαστικές λειτουργίες του είχαν ολοκληρωθεί. Τα επενδυτικά μυαλά έχουν ένα, ας πούμε, βασικό κακό. Ισολογίζουν τη φύση χωρίς να την υπολογίζουν. Οι ισολογισμοί τους έχουν να κάνουν με χρήματα, με επιδοτήσεις, με κέρδη και με ζημιές. Και αυτό που δεν υπολογίζουν είναι τα στοιχειά της φύσης. Αυτά που οι άνθρωποι κάποτε τα τραγουδούσαν, τα έπλαθαν ιστορίες, τα έκαναν μύθους για να τα εξευμενίσουν, να τα εξηγήσουν, να ζήσουν μαζί τους. Αυτά τα στοιχειά, λοιπόν, λίγους μήνες μετά την ολοκλήρωση του έργου παρέσυραν ότι είχε φτιαχτεί με θράσος μέσα στην κοίτη του ποταμού. Αλλά ο επενδυτής επανήλθε και πάλι για να ανακατασκευάσει. Στο ίδιο σημείο, με την ίδια λογική.
Το ρέμα Ανθοχωρίου
Η εταιρεία “Flores ΙΚΕ” με έδρα την Καρδίτσα και δηλωμένη διεύθυνση την… οικία της εμφανιζόμενης ως εκπρόσωπό της, κατέθεσε τον Απρίλιο του 2021 (με επιπλέον συμπληρώσεις τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς) μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων για την κατασκευή μικρού υδροηλεκτρικού εργοστασίου 0,49MW στο ρέμα Ανθοχωρίου. Το φράγμα στο ρέμα θα κατασκευαστεί σε υψόμετρο 712 μέτρων, σε θέση στα νότια του χωριού, και από εκεί το νερό θα διοχετεύεται μέσω σωλήνα 834 μέτρων, ερημώνοντας την κοίτη, στο σταθμό παραγωγής που θα κατασκευαστεί σε υψόμετρο 512 μέτρων. Ακολουθώντας τον επαρχιακό δρόμο της λίμνης Πλαστήρα προς το Μουζάκι, το σημείο όπου σχεδιάζεται η δημιουργία του υδροηλεκτρικού είναι στα δεξιά της εισόδου του χωριού, ενώ στα αριστερά βρίσκεται ο νερόμυλος του Ανθοχωρίου, σε έναν όμορφα διαμορφωμένο χώρο απ’ όπου και ξεκινούσε πεζοπορικό μονοπάτι για την Καμάρα. Τον Σεπτέμβριο του 2020 με τα πλημμυρικά φαινόμενα του “Ιανού” το συγκεκριμένο σημείο παρασύρθηκε σχεδόν εξ’ ολοκλήρου από τα ορμητικά νερά προκαλώντας τεράστιες καταστροφές και αποκόπτοντας την οδική πρόσβαση στο χωριό η οποία έκτοτε και για μεγάλο χρονικό διάστημα γινόταν με μεταλλική στρατιωτική γέφυρα μπέιλι που είχε τοποθετηθεί σε παραπλήσιο σημείο. Εκείνα τα πλημμυρικά φαινόμενα καταγράφονται σαν μία εξαίρεση για την επενδυτική εταιρεία η οποία θεωρεί ότι το να κατασκευάσει ένα φράγμα μέσα στην κοίτη του ποταμού δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει περαιτέρω προβλήματα σε κάποια έντονα καιρικά φαινόμενα γιατί αυτά είναι “σπάνια”.
Οι ισχυρές βροχοπτώσεις, σε μία περιοχή όπου το γενικότερο ανάγλυφό της, τα χωριά της και οι κοίτες ποταμών και ρεμάτων είναι αρκετά επιβαρυμένα και ευαίσθητα εδώ και δύο χρόνια μετά τον “Ιανό”, δεν αποτελούν ένα σπάνιο φαινόμενο. Πόσες κατολισθήσεις έχουν γίνει ξανά και ξανά από τότε σε πλαγιές και σε δρόμους που είχαν επισκευαστεί, ενώ στο Ανθοχώρι τα έργα όχι μόνο δεν έχουν ολοκληρωθεί ακόμη αλλά τουναντίον, η λύση που συζητιέται ως η προσφορότερη είναι η χάραξη καινούργιου δρόμου σε άλλο σημείο. Και σίγουρα το να οριοθετείς με τεχνικούς τρόπους την ελεύθερη ροή του νερού ενός ρέματος (φράγμα, σωλήνας εκτροπής) που έχει νερό χειμώνα και καλοκαίρι (καθώς πηγάζει από το Ζυγουρολίβαδο) μόνο πρόβλημα αποτελεί.
Οι γνωμοδοτήσεις των υπηρεσιών
Το δασαρχείο του Μουζακίου έχει γνωμοδοτήσει θετικά για το έργο καταθέτοντας καταρχήν κάποιες τροποποιήσεις επί της μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Εφιστά την προσοχή για την μικρότερη δυνατή διατάραξη του φυσικού περιβάλλοντος, απαγορεύει αυστηρά το μπάζωμα κάθε ποταμού (αλήθεια, το φράγμα μέσα στην κοίτη τί ακριβως είναι;), ζητά να εξασφαλίζεται η απρόσκοπτη ροή των υδάτων (εδώ συμπεριλαμβάνεται και η ροή των νερών για 800 μέτρα εκτός της κοίτης του ποταμού, μέσα από ένα σωλήνα;) και ενημερώνει ότι εάν γίνει κλάδεμα ή κοπή πλατάνων (!) το μόνο θέμα είναι να απολυμανθούν τα εργαλεία που θα χρησιμοποιηθούν καθώς η ασθένεια του μεταχρωματικού έλκους έχει φτάσει και στην περιοχή.
Η Περιφερειακή Υπηρεσία Τουρισμού της Θεσσαλίας αναίρεσε την αρχική αρνητική της γνωμοδότηση και ύστερα από αυτοψία στο σημείο την μετέτρεψε σε θετική με το επιχείρημα ότι το εργοστάσιο είναι σε επαρκή απόσταση από τους καταρράκτες του Ανθοχωρίου και δεν εμποδίζει κάποιο από τα περιπατητικά μονοπάτια της περιοχής.
Αρνητικές είναι οι γνωμοδοτήσεις του Τμήματος Περιβάλλοντος της ΠΕ Καρδίτσας, ύστερα από εισήγηση της υπηρεσίας, του Περιφερειακού Συμβουλίου Θεσσαλίας. Θα σταθούμε εδώ σε ένα κομμάτι της γνωμοδότησης του Τμήματος Περιβάλλοντος (Αύγουστος 2022) το οποίο αναφέρεται στα κατολισθητικά φαινόμενα της ευρύτερης περιοχής: “Κατά την αυτοψία της Υπηρεσίας μας τόσον στον χώρο της δραστηριότητας, όσον και στην ευρύτερη περιοχή παρατηρήθηκαν εμφανή σημάδια καθιζήσεως εδάφους και κατολισθήσεων σε διάφορα σημεία, ενώ εμφανείς ήταν οι καταστροφές από την θεομηνία του ΙΑΝΟΥ της 19ης Σεπτεμβρίου του 2020 (καταστροφή οδοποιίας, διαβρώσεις, φερτά υλικά κ.λ.π.). Στην μελέτη αναφέρεται ότι οι απαιτούμενες οδοποιίες θα κατασκευαστούν με τέτοιο τρόπο ώστε δεν θα προκαλέσουν κατολισθήσεις, διαβρώσεις και ασταθείς εδαφικές συνθήκες. Το ίδιο αναφέρεται και για την τοποθέτηση του αγωγού. Γενικά στην περιοχή υπάρχουν ορατά ίχνη καθιζήσεων και κατολισθήσεων του εδάφους, τα οποία ναι μεν αναφέρονται επιγραμματικά στην μελέτη, η αναφορά των οποίων υπονοεί ότι υπάρχουν προβλήματα ευστάθειας των πρανών (γεωλογικά προβλήματα), πλην όμως δεν προτείνονται μέτρα αντιμετωπίσεως, αλλά αναφέρεται ότι θα αντιμετωπισθούν κατά την κατασκευή του έργου, δηλαδή «βλέποντας και κάνοντας». Εξάλλου το μέγεθος του προβλήματος επισφραγίζεται από το γεγονός ότι κατάντη της υδροληψίας στο ρέμα Ανθοχωρίου, για την προστασία του ρέματος από την στερεοπαροχή, το δασαρχείο έχει κατασκευάσει περίπου έξι φράγματα ανάσχεσης φερτών υλών, τα οποία κατά την αυτοψία δεν ήταν δυνατόν να εντοπιστούν και δεν είναι γνωστή η κατάστασή τους μετά την θεομηνία του ΙΑΝΟΥ. Επί πλέον αναφέρεται ότι θα δημιουργηθούν μπαγκίνες, όπερ σημαίνει ότι αναγνωρίζεται η σοβαρότητα του προβλήματος, πλην όμως η μπαγκίνα δεν το λύνει”.
Δρόμος. Και πάλι δρόμος
Τα ορεινά και ο κάμπος μετατρέπονται σε απέραντα βιομηχανικά πεδία όπου εργοστάσια παραγωγής ενέργειας σχεδιάζονται σε χιλιάδες στρέμματα, σε ρέματα και ποτάμια, σε πλαγιές και βουνοκορφές. Γενικά, όπου μπορεί να φανταστεί (και να μην φανταστεί) ο νους μας. Οι θεματολογίες των συνεδριάσεων του Περιφερειακού Συμβουλίου είναι πλέον ενδεικτικές, καθώς περισσότερα από τα μισά θέματα κάθε φορά αφορούν την έγκριση μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων για “πράσινα” έργα στη Θεσσαλία. Οι όποιες αποφάσεις της Περιφέρειας έχουν καθαρά γνωμοδοτικό χαρακτήρα, στηρίζονται σε προηγούμενες εισηγήσεις προς αυτή των Τμημάτων Περιβάλλοντος του κάθε νομού, και την τελική απόφαση την λαμβάνει η Αποκεντρωμένη Διοίκηση. Την ίδια στιγμή η συγκεκριμένη θεματολογία στριμώχνεται στο τέλος μακρών συνήθως συνεδριάσεων, ξεπερνιέται με διαδικασίες τυπικές και το μόνο που απομένει είναι κάποιοι αντιπολιτευόμενοι σύμβουλοι να διαμαρτύρονται που οι όποιες αποφάσεις τους είναι τύποις και καθόλου δεσμευτικές για την τελική απόφαση.
Αυτές οι διαδικασίες δεν μπορούν να εμπεριέχουν την αγωνία μας για την υπεράσπιση των βουνών και των δασών των Αγράφων, του ελεύθερου ρου των ποταμών. Οι κινηματικές αντιρρήσεις απέναντι στην κατασκευή ολόκληρων εργοστασίων (γιατί αυτό είναι τα αιολικά και τα υδροηλεκτρικά: εργοστάσια) πάνω σε βουνά και μέσα σε ποτάμια δεν είναι τύποις ή γνωμοδοτικές. Είναι αποφασιστικές, τεκμηριωμένες και είμαστε εκεί για να τις στηρίξουμε, να τις υπερασπιστούμε, στο πεδίο, στον δρόμο, με τις όποιες δυσκολίες ή συνέπειες μπορεί να έχει αυτό σε δικαστικό επίπεδο. Ο αγώνας δεν είναι μία απόφαση, μία σφραγίδα και τελειώσαμε. Ο αγώνας έχει ευθύνες, έχει δεσμεύσεις, έχει τα σώματα να μπαίνουν μπροστά, έχει παρουσία κάθε μέρα, έχει διάβασμα και συζητήσεις, έχει τα λάθη και τις παραλείψεις του, έχει να μαθαίνει από αυτά γιατί είναι ένας ζωντανός αγώνας. Και προχωράει.
Διδάγματα της φύσης
Η υπόθεση των μικρών υδροηλεκτρικών εργοστασίων στα ποτάμια των Αγράφων εμπεριέχει μία πολύ σημαντική παράμετρο η οποία είναι πέρα και έξω από τις όποιες μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων, από τις επιμέρους εγκρίσεις ή απορρίψεις των έργων από τις σχετικές υπηρεσίες. Είναι μια παράμετρος που τη βιώσαμε πρόσφατα με τον πιο βίαιο και πονεμένο τρόπο. Εάν κάτι μάθαμε από τα πλημμυρικά φαινόμενα του “Ιανού” το φθινόπωρο του 2020, τόσο στα βουνά όσο και στον κάμπο, είναι ότι το κάθε ποτάμι, το κάθε ρέμα, ο κάθε “ξεριάς”, που μπορεί μια φορά την εικοσαετία να το βλέπουμε να κατεβάζει νερό, είναι απαραίτητο να έχει ελεύθερο ρου των νερών του, χωρίς φράγματα και σωλήνες.
Μπορεί να φαίνονταν ανώφελα σύμφωνα με τον καπιταλιστικό τρόπο σκέψης, όπου όφελος σημαίνει χρήμα, ωστόσο είχαν μια μεγάλη ωφέλεια για την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος, για τις διόδους διοχέτευσης και φυγής του νερού που εκείνες τις ημέρες φάνηκε πόσο σημαντικές ήταν. Εάν ρίξει κάποιος ή κάποια μια ματιά στον ευρύτερο υδρολογικό χάρτη της λίμνης Πλαστήρα θα καταλάβει το πώς το ρέμα του Ανθοχωρίου, ο Κερασιώτης, ο Μεγάλος Ποταμός, ο Καριτσιώτης, ο Άσπρος συνδέονται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Αυτό το υδάτινο οικοσύστημα πρέπει να παραμείνει ανέγγιχτο. Εάν οι λόγοι ισορροπίας του φυσικού περιβάλλοντος μας φαίνονται λίγοι (που δεν είναι επουδενί…) ας ξαναθυμηθούμε όσοι βρισκόμασταν στα ορεινά χωριά τις ημέρες μετά τον “Ιανό” πόσες ζωές κινδύνεψαν και πόσα χωριά παραλίγο να “φύγουν” μαζί με τις πλαγιές, τότε που τα ποτάμια ήταν (σχεδόν) ανέγγιχτα και πάλι το νερό ήταν πολύ, μα πάρα πολύ, για την κοίτη τους.
Όχι άλλα Μικρά Υδροηλεκτρικά (ΜΥΗΕ) στο Αγιατριαδίτικο ποτάμι!
Φωτό, Στέφανος Σταμέλλος.
Του Στέφανου Σταμέλλου
Διαβάζω σε μια ανάρτηση στο facebook ότι “ο Πρύτανης και διευθυντής του τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, εξηγεί πως τα ψάρια που τρώμε, έχουν πάρει πολλά φάρμακα στη ζωή τους. Ανάμεσα σε άλλα, ο οργανισμός τους έχει ποτιστεί με αναλγητικά, αντιβιοτικά και ψυχιατρικά φάρμακα!” Και συνεχίζει με διάφορα τέτοια στοιχεία το δημοσίευμα, που σε κάνει να ανατριχιάζεις.
Με αφορμή αυτό, η σκέψη ταξιδεύει στα νεανικά μας χρόνια και στο Αγιατριαδίτικο ποτάμι, το ρέμα μας. Το Αγιατριαδίτικο ποτάμι κατεβάζει τα πλούσια νερά της βόρειας πλευράς του Βελουχιού που αναβλύζουν από τις πηγές, με σπουδαιότερες τις δύο πηγές του Κεφαλόβρυσου στην Αγία Τριάδα – τον Μπούρνο, το Κεφαλόβρυσο -, την “Αγία Παρασκευή” και το Γαλάζιο στην Αγία Παρασκευή και τις Νέορδες στους Δομιανούς∙ και με κύριους παραπόταμους το Μεσοβούνι, το Σκαματόρεμα, τον Νεραϊδιά (ή Αγκαθάς) – αριστερά και δεξιά της Αγίας Τριάδας -, το Σέλο που κατεβάζει τα νερά του Αγίου Χαράλαμπου (Έλοβα), το Χοιρολακκόρρεμα δίπλα στην Αγία Παρασκευή, τον Λυσσάρη με τα νερά των Πετραλώνων, τον Μαγγανά – το Χοχλίτικο ρέμα και το Πλατανόρεμα των Δομιανών για να καταλήξει στη Μέγδοβα (Ταυρωπό) που έρχεται από τη Λίμνη Πλαστήρα.
Είχε πολλά ψάρια και περισσότερο νερό εκείνα τα χρόνια∙ και μιλάμε πριν 50-60 χρόνια, τη δεκαετία 1960-70. Τα μεσημέρια του καλοκαιριού, όταν έβραζε ο τόπος από τη ζέστη, κινούσαμε για το ποτάμι, “για ψάρεμα”. Μπαίναμε μέσα στο νερό από τη Λαγκάδα και ακολουθούσαμε το ποτάμι ανεβαίνοντας, Είχε αρκετές πέστροφες, μπριάνια και χέλια. Η μέθοδος που εφαρμόζαμε ήταν αυτή της αφής. Βάζαμε τα χέρια μας ψάχνοντας κάτω από τις μεγάλες πέτρες που είχαν κοιλότητες∙ και αν αγγίζαμε ψάρι, κλείναμε με τα χέρια όλες τις πιθανές εξόδους, στριμώχναμε το ψάρι και το πιάναμε σιγά-σιγά από τα βράγχια. Ήταν μια πανάρχαια μέθοδος, όχι και τόσο αποτελεσματική, αλλά δεν είχαμε κάτι άλλο να κάνουμε. Ούτε δίχτυα, ούτε πεταλούδες, καλάμια και αγκίστρια. Πιάναμε-δεν πιάναμε 4-5 ψάρια, ίσα για μια τηγανιά. Μετά από μεγάλη νεροποντή και πλημμύρα, τα ψάρια έβγαιναν μισοζώντανα στις όχθες. Πήγαινε τότε ο πατέρας κι έφερνε κανένα ψάρι για να φάμε. Σπάνιο κι αυτό.
Παιδιά της φύσης στην ηλικία των 10, 12 και 15 χρόνων, χωρίς φόβους, με μπόλικη ελευθερία. Περνούσαμε τα Στενά με το νερό ως το λαιμό, όλη τη μέρα μέσα στο νερό με αρκετούς κινδύνους. Μετά τα Στενά είχαμε το φόβο να μας έρθουν πέτρες από το λατομείο του Ντζούνου, που ήταν ακριβώς από πάνω.
Τα ψάρια γενικά μειώθηκαν και τα χέλια εξαφανίστηκαν εντελώς. Τα χέλια είναι μεταναστευτικά ψάρια που ζουν στα ποτάμια μέχρι να είναι έτοιμα να αναπαραχθούν, οπότε μεταναστεύουν στη θάλασσα των Σαργασσών και δεν επιστρέφουν ποτέ. Βασική αιτία της εξαφάνισης από τα ποτάμια μας θεωρείται ότι είναι τα φράγματα των ΜΥΗΕ και η ρύπανση. Δεν μπορούν να ανέβουν στα φράγματα και είναι επόμενο να εξαφανιστούν. Αυτό φυσικά και δεν απασχολεί κανέναν. Θυμάμαι τα χέλια στο μυλαύλακα, το αυλάκι του Μύλου του Βασίλη, όπως θυμάμαι και τις μεγάλες πέστροφες στις βαθιές γούρνες της κοίτης, εκεί που το νερό είχε βάθος πάνω από δύο μέτρα.
Τα γράφω αυτά και για έναν λόγο που με στεναχωρεί ιδιαίτερα. Στο χάρτη της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας σε όλο το μήκος του Αγιατριαδίτικου εμφανίζονται τέσσερις Άδειες Παραγωγού για αντίστοιχα Μικρά Υδροηλεκτρικά, εκτός το ΜΥΗΕ που λειτουργεί ήδη στον Άγιο Νικόλαο Δομιανών. Οι δύο είναι πάνω από την Αγία Τριάδα, η τρίτη είναι πάνω από το Μύλο του Βασίλη και η τέταρτη ξεκινάει στον αγωγό μετά το Μύλο, περνάει τα Στενά (!) και καταλήγει για να γίνει το εργοστάσιο στη Λαγκάδα, που σημαίνει ότι θα κατέβουν τα μηχανήματα από το Κάστρο της Αγίας Παρασκευής.
Δεν θέλω να σκεφθώ ότι μπορεί το νερό στα Στενά να μπει σε αγωγό και να μειωθεί στο 30% του οικολογικού νερού, που προβλέπεται από τη σχετική νομοθεσία. Δε θέλω να σκεφθώ την αναστάτωση του Αγιατριαδίτικου και την καταστροφή του ποτάμιου οικοσυστήματος με πέντε ΜΥΗΕ σε ένα μήκος λιγότερο από δέκα χιλιόμετρα, στο όνομα της επέλασης της υδροηλεκτρικής “ανάπτυξης”, η οποία απειλεί το υδάτινο και χερσαίο περιβάλλον μιας ξεχασμένης κυριολεκτικά περιοχής.
Όμως, σύμφωνα με το Χωροταξικό Σχέδιο του τέως Δήμου Κτημενίων (ΣΧΟΟΑΠ), το Αγιατριαδίτικο έχει ενταχθεί, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Καρπενησίου (Αρ. 362/2012), στο μεγαλύτερο μέρος του, στις περιοχές αναψυχής εσωτερικών υδάτων, από τη θέση “Μύλος του Βασίλη” μέχρι την συμβολή του με τον Μέγδοβα. Στο ίδιο Σχέδιο, για το Φαράγγι “Στενά Αγιοτριαδίτικου” προτείνεται να ελεγχθεί η δυνατότητα να αναδειχθεί ως γεώτοπος για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, μαζί με τις περιοχές “Νησάκι” Μέγδοβα και τις πηγές Νέορδες και Γαλάζιο, με τους απαραίτητους περιορισμούς για την προστασία τους.
Ελπίζω και εύχομαι ο Δήμος Καρπενησίου να μην επιτρέψει την ολοκλήρωση αυτών των σχεδίων και την κατασκευή του ΜΥΗΕ. Να εντάξει το Αγιατριαδίτικο σε ένα πρόγραμμα ανάδειξης για να γίνει επισκέψιμο. Πολλοί είναι αυτοί που θα ενδιαφερθούν για την άγρια ομορφιά των Στενών, για τη Σπηλιά και το Θειαφονέρι, το Κάστρο και τη Λαγκάδα, το Μύλο του Βασίλη και του Τσολιά, αλλά και για τον Γλα, το Προσκυνητάρι, το Γαλάζιο και τις Νέορδες, το Κεφαλόβρυσο, το Μοναστήρι των Δομιανών και τόσα άλλα αξιόλογα που διαθέτει πλούσια η περιοχή του τέως Δήμου Κτημενίων, η σκοτεινή και ξεχασμένη βόρεια πλευρά του Βελουχιού.
* Ο Στέφανος Σταμέλλος γεννήθηκε στα Πετράλωνα Ευρυτανίας και ζει στην Λαμία. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Από τον Παγασητικό έως τον Αμβρακικό. Ένα οδοιπορικό στα πρώτα σύνορα της Ελλάδας. Συμμετέχει σε οικολογικές και περιβαλλοντικές κινήσεις πολιτών υπεράσπισης της γης από την αιολική βιομηχανία.
Οι αιτήσεις για μικρά υδροηλεκτρικά εργοστάσια στα θεσσαλικά και ευρυτανικά Άγραφα
Τα ποτάμια των Βαλκανίων, η γαλάζια καρδιά της Ευρώπης
Γραφιστικό / Alastair Flindall. “Δώστε το πράσινο φως για το γράφμα Kalivac, εγγυόμαστε να μην γίνει καμία ζημιά στη φύση και τους ανθρώπους”, γράφει σκωπτικά στα αλβανικά το παραπάνω σκίτσο. Αναφέρεται στα κερδοσκοπικά σχέδια για κατασκευή δεκάδων φραγμάτων στον Vjosa (Αώο).
Στην βαλκανική χερσόνησο ρέουν κάποια από τα τελευταία άγρια ποτάμια που μπορούμε να συναντήσουμε σήμερα στην Ευρώπη. Ορμητικά και ελεύθερα νερά, μοναδικά στον κόσμο παραποτάμια οικοσυστήματα, ανέπαφα δάση, εντυπωσιακοί καταρράκτες, υπόγεια ρέματα που εμφανίζονται μετά το λιώσιμο των πάγων ή ισχυρές βροχοπτώσεις. Στα 35 χιλιάδες χιλιόμετρα των βαλκάνιων ποταμών φιλοξενούνται 203 ενδημικά και απειλούμενα είδη, ανάμεσά τους ο σολομός του Δούναβη και ο βαλκανικός λύγκας. Σε αυτά τα ποτάμια έχουν κατατεθεί αιτήσεις για 2.683 έργα υδροηλεκτρικής ενέργειας (επιπλέον των 714 ήδη υπάρχοντων), από τα οποία σχεδόν το 60% είναι μικρά υδροηλεκτρικά παραγωγής ενέργειας κάτω του 1MW. Οι μισές από τις αιτήσεις αφορούν έργα μέσα σε προστατευόμενες περιοχές, σε εθνικά πάρκα, σε ζώνες Natura 2000, σε υγροβιότοπους Ramsar και σε άλλα καταφύγια της άγριας ζωής.
Η υδροηλεκτρική ενέργεια για κάποιες δεκαετίες είχε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στα δίκτυα ενέργειας των χωρών της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η εγχώρια παραγωγή της Αλβανίας εξαρτάται σχεδόν σε ποσοστό 100% από τα υδροηλεκτρικά εργοστάσια, του Μαυροβουνίου και της Κροατίας κατά 50%, της Βοσνίας κατά 30%.
Ο νέος κύκλος καπιταλιστικής κερδοφορίας που τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναβάπτισαν “πράσινη μετάβαση”, κούμπωσε στην εξοικείωση που οι τοπικές κοινωνίες στα βαλκάνια είχαν ήδη με αυτήν τη μορφή παραγωγής ενέργειας. Βούτυρο στο ψωμί του επενδυτικού κεφαλαίου που ανασύρει σχέδια από τα συρτάρια και επανέρχεται αδίστακτο.
“Οι μικροί υδροηλεκτρικοί σταθμοί της Σερβίας αποτελούν μέρος ενός κατασκευαστικού ξεφαντώματος σε όλα τα Βαλκάνια”, γράφει ο δημοσιογράφος Dina Djordjevic, παρουσιάζοντας στο Balkan Insight μία έρευνα που έκανε σε διάφορες βαλκανικές χώρες τον χειμώνα του 2020. Τα 24 από τα 116 μικρά υδροηλεκτρικά εργοστάσια που είναι συνδεδεμένα με το δίκτυο ενέργειας της Σερβίας έχουν κατασκευαστεί χωρίς περιβαλλοντικές άδειες, κάποια χωρίς καν οικοδομικές άδειες. Η Σερβία είναι ένα παράδειγμα που απλά επιβεβαιώνει τους κανόνες της “πράσινης ανάπτυξης” στην βαλκανική χερσόνησο. Έργα που κατακερματίζονται σε πολλά μικρότερα προκειμένου να μην απαιτούνται περιβαλλοντικές μελέτες γι’ αυτά. Μακροχρόνια συμβόλαια (feed-in-tariff) με τις εταιρείες που κατασκευάζουν έργα ΑΠΕ, με το κράτος να εγγυάται ότι θα αγοράζει την ηλεκτρική ενέργεια που παράγεται από αυτές σε μία συγκεκριμένη, γενναιόδωρη και αμετάβλητη τιμή (αυτή η πολιτική ακολουθείται και στην Ελλάδα, ουσιαστικά μέσω της έμμεσης κρατικής επιδότησης των επενδυτών-χαρακτηρισμός που τους κάνει να βγάζουν σπυράκια- η οποία ψευδώς παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό ως “επιχειρηματικό ρίσκο”).
Και όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να γίνουν χωρίς ένα πρόθυμο τραπεζικό σύστημα, που ξεκινά από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και φτάνει μέχρι ιδιωτικές αμερικάνικες, τούρκικες και κινέζικες τράπεζες, που χρηματοδοτεί όλα αυτά έργα.
Τα ποτάμια δεν γνωρίζουν σύνορα. Ένα από δαύτα πηγάζει από την Πίνδο και εκβάλει στην Αδριατική. Στο ελληνικό έδαφος ονομάζεται Αώος και στο αλβανικό Vjosa. Πρόκειται για 272 χιλιόμετρα ελεύθερου ρου νερών, το μοναδικό ποτάμι ελεύθερης ροής στην Ευρώπη, ένα φυσικό οικοσύστημα το οποίο κινδυνεύει άμεσα με καταστροφή και για την υπεράσπισή του έχει συσπειρωθεί ένα ετερόκλητο σύνολο ανθρώπων. Απαντώντας στους εδώ και χρόνια τοπικούς αγώνες η υπουργός Τουρισμού και Περιβάλλοντος της Αλβανίας Μ. Κούμπαρο χαρακτήρισε πρόσφατα το ποτάμι ως “φυσικό πάρκο” υποσχόμενη την προστασία του. Ωστόσο αυτή η νομοθετική πρωτοβουλία αφορούσε μόνο τον Vjosa και όχι τους παραποτάμους του από τους οποίους τροφοδοτείται και στους οποίους κατασκευάζονται ή έχουν εγκριθεί προς κατασκευή 31 μικρά υδροηλεκτρικά. Τα φράγματα σε αυτούς αναπόφευκτα θα επηρεάσουν τον ίδιο τον Vjosa.
Η πλειοψηφία των μικρών υδροηλεκτρικών εργοστασίων κατασκευάζονται σε απομακρυσμένες ορεινές περιοχές, παραμένουν αόρατες από το περαστικό μάτι και ως εκ τούτου ο όποιος έλεγχός τους είναι από δύσκολος έως αδύνατος. Ωστόσο οι συνέπειές των έργων αυτών είναι εμφανείς στις ζωές στα χωριά και στις πόλεις, τις υδρευτικές και αρδευτικές μεταβολές, τα φυσικά τοπόσημα των περιοχών. Στην Βοσνία ο ποταμός Kruscica τροφοδοτεί με πόσιμο νερό τα χωριά που βρίσκονται στις κοιλάδες του. Τα δύο μικρά υδροηλεκτρικά που σχεδιάζονταν εκεί αποτελούσαν έναν ορατό κίνδυνο. Από το 2017 η τοπική κοινότητα οργανώθηκε και αγωνίστηκε ενάντια στην καταστροφή του ποταμού. Παράλληλα με τον νομικό αγώνα δεν αμέλησαν τη συνεχή παρουσία στο πεδίο όταν για περισσότερες από 500 ημέρες κατέλαβαν μια γέφυρα που οδηγούσε προς το σημείο των έργων. “Όλο το χωριό έγινε τα μάτια και τα αυτιά της αντίστασής μας. Μόλις κάποιος μάθαινε κάτι, θα τηλεφωνούσε αμέσως”, αναφέρει ο Salkic σε ρεπορτάζ της εποχής στο balkanriver.net. Οι ανά διαστήματα επιθέσεις της αστυνομίας δεν λύγισαν τις γυναίκες του χωριού που είχαν αναλάβει την περιφρούρηση του μπλόκου, οι οποίες παρέμειναν στο σημείο καταφέρνοντας να πάρουν μία νίκη σε έναν αγώνα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Παράλληλα ευρωπαϊκές περιβαλλοντικές ΜΚΟ προωθούν μία καμπάνια για την απομάκρυνση των φραγμάτων από τους ποταμούς της ηπείρου. Το Dam Removal Europe είναι ένας συνασπισμός επτά τέτοιων οργανώσεων. Στην ετήσια έκθεσή τους για το 2021 αναφέρονται στην αφαίρεση 239 φραγμάτων, κατά βάση σε χώρες της δυτικής, κεντρικής ή της βόρειας Ευρώπης. Στα βαλκάνια, ωστόσο, το μόνο φράγμα που κατεδαφίστηκε ήταν στην Vezisnica της Σερβίας.
Η επέκταση της άνυδρης περιόδου στην νότια Ευρώπη έχει σαν αποτέλεσμα να πέφτει η στάθμη των ποταμών για πολύ μεγαλύτερο διάστημα. Το καλοκαίρι που μας πέρασε αυτό έγινε ορατό ακόμη και σε ποταμούς της κεντρικής Ευρώπης. Τα ήδη υπάρχοντα φράγματα και τα σχέδια επέκτασής τους φέρνουν τα ποτάμια στα όρια τους, όπως και την επιβίωση των τοπικών κοινωνιών που εξαρτώνται άμεσα από αυτά. Παρ’ όλα αυτά, η κατασκευή νέων μικρών υδροηλεκτρικών ή οι αιτήσεις για νέες αδειοδοτήσεις δεν σταματούν. Αντιθέτως, χρησιμοποιώντας ως όχημα αυτήν την πραγματικότητα, το κατασκευαστικό και το τραπεζικό κεφάλαιο ανοίγουν ακόμα περισσότερο την βεντάλια, παρουσιάζοντας τα αιολικά και τα φωτοβολταϊκά ως ένα νέο επενδυτικό κύκλο απαραίτητο για να στηριχθούν τα συστήματα ηλεκτρικής ενέργειας των βαλκανικών χωρών.