Οι επαναλαμβανόμενες και ογκώδεις αυγουστιάτικες περιβαλλοντικές διαδηλώσεις στην Σερβία επανέφεραν στο δημόσιο λόγο την εναντίωση στα σχέδια της Rio Tinto – μίας βρετανοαυστραλέζικης εξορυκτικής εταιρείας, από τις μεγαλύτερες στον κόσμο – για την εξόρυξη λιθίου στην κοιλάδα Jadar στα βορειοδυτικά της χώρας. Για μία εισαγωγή στο θέμα μεταφράσαμε παρακάτω δύο σχετικά κείμενα. Το πρώτο δημοσιεύτηκε στους New York Times, στα μέσα του Αυγούστου, με τίτλο “’Bad Blood’ Stalks a Lithium Mine in Serbia” και καταγράφει μία συνοπτική εικόνα του ζητήματος. Το δεύτερο κείμενο είναι από την αγγλική έκδοση της Le Monde diplomatique, με τίτλο “Serbia’s lithium is Rio Tinto’s perfect project”, έχει γραφτεί τον Ιανουάριο του 2023 (γιατί το σχετικό θέμα είναι παλιό και ήδη έχουν ακυρωθεί μία φορά τα σχέδια εξόρυξης) και συγγραφείς του είναι ο Saša Dragojlo (πολιτικός επιστήμονας και ερευνητής δημοσιογράφος στο Balkan Investigative Reporting Network) και ο Ivica Mladenović (κοινωνιολόγος, πολιτικός επιστήμονας και συντάκτης της σερβικής έκδοσης της Le Monde diplomatique). Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα νέα για τον αγώνα των ντόπιων και μέσα από την σελίδα της οργάνωσης Ne damo Jadar (“Δεν θα παραδώσουμε την Jadar”).
Φωτό / υπάλληλος της Rio Tinto δείχνει το σημείο όπου η εταιρεία διεξήγαγε έρευνες στην περιοχή της κοιλάδας Jadar. Πηγή: Vladimir Zivojinovic για τους New York Times.
Το «κακό αίμα» παρακολουθεί ένα ορυχείο λιθίου στη Σερβία
Ένα ορυχείο της Rio Tinto, το οποίο η Ευρώπη θεωρεί ότι αποτελεί μία κρίσιμη πηγή για τις μπαταρίες ηλεκτρικών οχημάτων, έχει γίνει στόχος τεράστιων διαμαρτυριών. “Δεν χρειάζομαι πράσινα αυτοκίνητα. Χρειάζομαι πράσινα μήλα και γρασίδι πράσινο”, δήλωσε ένας διαδηλωτής.
Τα παράθυρα είναι σπασμένα και οι στέγες γκρεμισμένες, τα εγκαταλελειμμένα σπίτια σε μία βουκολική κοιλάδα γεμάτη καλαμπόκια και περιβόλια κοντά στα σύνορα της Σερβίας με την Βοσνία μοιάζουν με συντρίμμια των πολεμικών συγκρούσεων στα Βαλκάνια την δεκαετία του 1990.
Όμως αυτά τα σπίτια είναι στην πραγματικότητα τα θύματα ενός σημερινού αγώνα με γεωπολιτικές προεκτάσεις: από πού και με ποιον τρόπο μπορεί η Ευρώπη να προμηθεύεται τα υλικά που χρειάζεται για την κατασκευή μπαταριών ηλεκτρικών αυτοκινήτων και να μειώσει την εξάρτησή της από άλλες χώρες όπως η Κίνα.
Τα σπίτια στην κοιλάδα Jadar, στην δυτική Σερβία, αγοράστηκαν πριν από χρόνια από τον εξορυκτικό κολοσσό Rio Tinto, ο οποίος σχεδίαζε να τα κατεδαφίσει και να ξεκινήσει την εξόρυξη και επεξεργασία λιθίου, μία σημαντικής πρώτης ύλης για τις μπαταρίες ηλεκτρικών αυτοκινήτων. Τα σχέδιά της σταμάτησαν λόγω των έντονων αντιδράσεων. Η εταιρεία άφησε να ακίνητα να καταρρεύσουν.
Το έργο υποστηρίχθηκε από τις ΗΠΑ και την ΕΕ, η οποία έχει μεγάλη ανάγκη από λίθιο για να επιτύχει τους κλιματικούς της στόχους. Ωστόσο, έχει προκαλέσει ένα τεράστιο κύμα οργής στην Σερβία, όπου οι φόβοι ότι η εξόρυξη θα δηλητηριάσει τον αέρα και το νερό της περιοχής έχουν προκαλέσει τεράστις διαδηλώσεις κατά του προέδρου Αλεξάντερ Βούτσιτς.
Η Ευρώπη διαθέτει αρκετές πηγές λιθίου και περισσότερα από 20 έργα εξόρυξης βρίσκονται σε διαφορετικό στάδιο ανάπτυξης. Κανένα όμως δεν παράγει λίθιο κατάλληλο για μπαταρίες. Το γιγαντιαίο έργο στην Σερβία έχει ως στόχο να καλύψει αυτό το κενό.
“Δεν υπάρχει πράσινη μετάβαση στην Ευρώπη χωρίς αυτό το λίθιο” δήλωσε ο Chad Blewitt, επικεφαλής των δραστηριοτήτων της Rio Tinto στην Σερβία, προσθέτοντας ότι η εταιρεία σχεδιάζει να επενδύσει περισσότερα από 2,55 δισ. δολάρια γι’ αυτό το έργο.
Η σερβική κυβέρνηση είχε δώσει μία πρώτη έγκριση το 2019 αλλά, ανησυχώντας μήπως χάσει ψήφους λόγω των διαδηλώσεων που είχαν ξεσπάσει πριν τις εκλογές του 2022, την ακύρωσε.
Υπό την πίεση της ΕΕ στην οποία φιολοδοξεί να ενταχθεί η Σερβία, η κυβέρνηση άλλαξε γνώμη τον Ιούλιο, επιτρέποντας στην Rio Tinto να ξεκινήσει και πάλι το έργο. Η βρετανο-αυστραλιανή πολυεθνική λέει ότι έχει επενδύσει ήδη σχεδόν 600 εκατομμύρια δολάρια για να αγοράσει γη, να σκάψει 500 ερευνητικές τρύπες, να αναθέσει μελέτες και να κάνει διάφορες δωρεές στην τοπική ποδοσφαιρική ομάδα και σε άλλους φορείς.
Ο υπουργός εξορύξεων της Σερβίας Dubravka Djedovic Handanovic δήλωσε ότι η εξόρυξη πιθανότατα δεν θα ξεκινήσει μέσα στα επόμενα δύο χρόνια, αλλά όταν συμβεί αυτό το λίθιο από την κοιλάδα Jadar θα επιτρέψει στην Σερβία να κατασκευάζει μπαταρίες και ηλεκτρικά οχήματα, δημιουργώντας σχεδόν 20 χιλιάδες θέσεις εργασίας.
Μία έκθεση του Κέντρου Στρατηγικών Μελετών της Χάγης εκτιμά ότι εάν η Ευρώπη θέλει να πετύχει τον στόχο της ουδετερότητας από την καύση άνθρακα μέχρι το 2050, θα χρειαστεί 60 φορές περισσότερο λίθιο κάθε χρόνο -και μέχρι το 2050- σε σχέση με αυτό που είσηγαγε μέχρι τώρα από την Κίνα και αλλού.
Ο Michael Schmidt από το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Γεωεπιστημών και Φυσικών Πόρων της Γερμανίας, ειδικός επί του λιθίου, δήλωσε ότι η Ευρώπη μπορεί να είναι σε θέση να πετύχει τους στόχους της χωρίς τα κοιτάσματα της Σερβίας. Τόνισε όμως ότι “το έργο στην Σερβία είναι ένα από τα μεγαλύτερα και γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό”. Προσθέτοντας, “χρειαζόμαστε κάθε έργο για να πετύχουμε τους στόχους”.
Η επιτυχία των έργων εξαρτάταται από την τιμή του λιθίου στην παγκόσμια αγορά και από το εάν εταιρείας όπως η Rio Tinto μπορέσουν να ανακτήσουν τις επενδύσεις τους. Η τιμή έχει καταρρεύσει τους τελευταίους 18 μήνες καθώς η κινέζικη ζήτηση έχει υποχωρήσει τη στιγμή που η παραγωγή της έχει εκτιναχθεί στα ύψη.
Το προτεινόμενο ορυχείο στην Σερβία έχει προκαλέσει οργή όχι μόνο στους αγρότους, στους περιβαλλοντικούς ακτιβιστές και στους απλούς πολίτες, αλλά έχει γίνει και πεδίο ανταγωνισμού διαφόρων αντιπροσώπων της Δύσης η οποία προσπαθεί να θέσει την χώρα εκτός επιρροής του παραδοσιακού της συμμάχου, της Ρωσίας, και της Κίνας.
Ο Geoffrey R. Pyatt, υφυπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ για τους ενεργειακούς πόρους, την περασμένη εβδομάδα χαιρέτησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το σερβικό σχέδιο για την εξόρυξη λιθίου, ως “μία ευκαιριία να συνεισφέρει στην πράσινη μετάβαση στο εσωτερικό και στο εξωτερικό”.
Για όσους βλέπουν την Σερβία ως σύμμαχο των ΗΠΑ και της Ευρώπης και όχι ως έναν περιφερειακό νταή που ευθυγραμμίζεται με τη Μόσχα, η υποστήριξη του Βούτσιτς στο Rio Tinto , μαζί με τη συμφωνία του να πωλούνται στα κρυφά όπλα σερβικής κατασκευής στην Ουκρανία, αποτελούν αποδείξεις της απεμπλοκής του από την Ρωσία.
Η Ρωσία υποστηρίζεται μεταξύ των σκληροπυρηνικών Σέρβων εθνικιστών και ορισμένοι διπλωμάτες και αναλυτές ισχυρίζονται ότι είναι η Μόσχα αυτή που έχει προκαλέσει τις αναταραχές γύρω από το ορυχείο. Ο Βούτσιτς από την μεριά του υποστηρίζει ότι πληροφορίες από την Ρωσία του αναφέρουν ότι τις διαδηλώσεις τις οργανώνει η Δύση η οποία θέλει να τον ανατρέψει. “Δυστυχώς έχει γίνει ένας πολιτικός αγώνας, μία μεγάλη πολιτική μάχη” είπε η υπουργός ορυχείων Djedovic Handanovic.
Φωτό / Οι Σέρβοι βγήκαν στους δρόμους αυτό το μήνα στο Βελιγράδι για να διαμαρτυρηθούν για τα σχέδια της Rio Tinto να αναπτύξει ένα ορυχείο λιθίου. Fedja Grulovic/Reuters.
Μεταξύ εκείνων που συμμετείχαν στις πρόσφατες πανεθνικές διαδηλώσεις ήταν ηγέτες της Λαϊκής Περιπολίας, μίας υπερεθνικιστικής ομάδας που υποστηρίζει την Μόσχα. Λογαριασμοί σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης που είναι γνωστοί για τη διάδοση της ρωσικής παραπληροφόρησης προωθούν ιστορίες τρόμου σχετικά με το σχεδιαζόμενο ορυχείο λιθίου.
Αλλά και αριστεροί και φιλοευρωπαίοι συμμετείχαν επίσης στις κινητοποιήσεις, δείχνοντας την αντίθεσή τους σε ένα έργο που έχει γίνει η αφορμή για να εκδηλωθούν και ποικίλα άλλα παράπονα κατά της κυβέρνησης.
“Πώλησε το Κοσσυφοπέδιο, αλλά δεν πρόκειται να μας πάρει και το καθαρό νερό” έγραφε μία πινακίδα που κρατούσε η 25χρονη Angela Rojovic, σε μία πρόσφατη διαδήλωση στο Βελιγράδι. Είπε ότι ο πρόεδρος δεν έχει κάνει αρκετά για να υπερασπιστεί τα συμφέροντα των Σέρβων που ζουν στο αλβανικό Κοσσυφοπέδιο. Συνέχισε λέγοντας ότι ο Βούτσιτς θυσίαζε το περιβάλλον της Σερβίας για να εξυπηρετήσει τους κλιματικούς στόχους της Ευρώπης. “Δεν χρειάζομαι πράσινα αυτοκίνητα. Χρειάζομαι πράσινα μήλα και πράσινο γρασίδι”.
Στο Gornje Nedeljice, ένα χωριό της κοιλάδας Jadar που βρίσκεται πάνω στο μεγαλύτερο ευρωπαϊκό γνωστό κοίτασμα λιθίου υψηλής ποιότητας, το έργο έχει οδηγήσει σε αποξένωση τον Βούτσιτς από την μέχρι πρότινος σταθερή αγροτική του βάση. Ο Dragan Karajcic, επικεφαλής μίας ομάδας κατοίκων μικρών οικισμών γύρω από το ορυχείο, λέει ότι ήταν μέλος του κυβερνώντος κόμματος, ωστόσο εντάχθηκε σε μία τοπική ομάδα διαμαρτυρίας. “Δεν προσπαθούμε να ρίξουμε την κυβέρνηση”, λέει. “Η κυβέρνησει το κάνει από μόνη της”.
Ο Goran Tomic, γέννημα θρέμμα του Gornje Nedeljice, ο οποίος τώρα ζεί κατά βάση στην Γερμανία, είπε ότι ναι μεν καταλαβαίνει την ανάγκη να αντιμετωπιστεί η κλιματική αλλαγή και να αφήσουμε πίσω τα βενζινοκίνητα αυτοκίνητα, ωστόσο ήταν τρομοκρατημένος που ο μεγαλύτερος αδερφός του είχε συμφωνήσει να πουλήσει το σπίτι και τη γη τους στη Rio Tinto. “Πρόδωσε τον εαυτό του για τα χρήματα και κάνοντάς το αυτό μας πρόδωσε όλους”, λέει ο Tomic, καθισμένος με την μητέρα του, η οποία ήταν επίσης θυμωμένη αλλά και περήφανη που δύο από τους τρεις γιους της αρνήθηκαν να πουλήσουν.
Λόγω του ότι στο παρελθόν διάφορες διαβεβαιώσεις της εταιρείας γύρω από θέματα ασφάλειας υπονομεύτηκαν, η Rio Tinto προσπάθησε να αντιμετωπίσει ως ψέματα και παραπληροφόρηση όσα διαδίδονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποκαλύπτοντας τα αρχικά ευρήματα μίας πρόσφατης μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων για το έργο. Πραγματοποιήθηκε από σέρβους και ξένους επιστήμονες οι οποίοι κατέρριψαν πολλά από αυτά που πιστεύουν οι διαδηλωτές σχετικά με την εξόρυξη λιθίου. Ανάμεσα στους ισχυρισμούς των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ήταν ότι την προηγούμενη εβδομάδα, από μία εξερευνητική τρύπα της εταιρείας στην περιοχή εκλύονταν ραδιενεργό υγρό.
Ο Βούτσιτς μπροστά στην κλιμακούμενη οργή του κόσμου έχει επίσης στριμωχτεί και υποστηρίζει ότι οι διαμαρτυρίες καθοδηγούνται από “αναρχικούς, μαρξιστές και κρυμμένους φασίστες”. Οι πραγματικοί ηγέτες ωστόσο είναι άνθρωποι όπως ο Nebojsa Petkovic, ένας χωρικός από το Gornje Nedeljice και ακτιβιστής που ταξίδεψε στο Βελιγράδι για να βοηθήσει στη διοργάνωση μίας διαδήλωσης το Σάββατο 10 Αυγούστου η οποία προσέλκυσε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους. “Αφήστε τους γερμανούς να σώσουν τον πλανήτη”, είπε ο Petkovic, “Πρέπει να σωθούμε”.
Ανυπόμονοι να ξεκινήσει η εξόρυξη ο καγκελάριος Όλαφ Σολτς της Γερμανίας και στελέχη της Mercedes Benz, η οποία έχει μεγαλεπίβολα σχέδια για την παραγωγή ηλεκτρικών αυτοκινήτων, επισκέφτηκαν το Βελιγράδι τον περασμένο μήνα για να στηρίξουν το έργο της Rio Tinto. Η παρέμβαση της Γερμανίας ωστόσο ενίσχυσε τις διαμαρτυρίες. Ο Karajcic, επικεφαλής της περιφέρειας, είπε ότι ήταν εξοργισμένος από τις γερμανικές διαβεβαιώσεις ότι το ορυχείο θα είναι ασφαλές, υπενθυμίζοντας τις θηριωδίες των ναζί το 1941 σε μία κοντινή πόλη, η οποία οι γερμανοί είχαν υποσχεθεί ότι θα μείνει αλώβητη. Είπε επίσης ότι ο προπάππους του πολέμησε κοντά στα αυστριακά στρατεύματα κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. “Πολέμησε για να κρατήσει τη γη μας και τώρα καλούμε να την δώσω στη Rio Tinto. Δεν υπάρχει περίπτωση. Υπάρχει πολύ κακό αίμα σε αυτούς τους λόφους”.
Το λίθιο της Σερβίας είναι το τέλειο έργο της Rio Tinto
“Η δηλητηρίαση της γης και του νερού θα βλάψει την τροφική αλυσίδα”. Σε απάντηση στις διαμαρτυρίες κατά της ρύπανσης, η Σερβία ακύρωσε όλες τις άδειες εξόρυξης λιθίου τον Ιανουάριο [στμ. του 2023]. Υπάρχει όμως πίεση από την πολυεθνική Rio Tinto και την ΕΕ να επανεξετάσει αυτήν την απόφαση.
Η Rio Tinto, ο αγγλοαυστραλιανός γίγαντας των ορυχείων, δήλωσε ότι «λυπάται» για την απώλεια μιας ραδιενεργούς κάψουλας στη διαδρομή μεταξύ Περθ και Νιούμαν, στη Δυτική Αυστραλία. Το 2020, ανατίναξε στο Juukan Gorge ένα σπήλαιο των ιθαγενών ηλικίας 46.000 ετών, το οποίο εμπόδιζε τα σχέδιά της για την εξόρυξη σιδηρομεταλλεύματος.
Η Rio Tinto αρνείται ότι θα υπάρξουν αρνητικές επιπτώσεις από τα σχέδιά της για εξόρυξη λιθίου γύρω από τον ποταμό Jadar στη Σερβία. Ωστόσο, μια αδημοσίευτη μελέτη που ανέθεσε σε βιολόγους του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου δείχνει ότι «περισσότερα από 45 εκτάρια αρχέγονων δασών θα απειληθούν, καθώς και 37 εκτάρια φυσικών δασών, 3 εκτάρια λιβαδιών και 703 εκτάρια γεωργικής γης», σύμφωνα με τον καθηγητή Vladimir Stevanović της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών. Ούτε αυτή η διαπίστωση – ούτε και οι τοπικές διαμαρτυρίες – δεν έχουν καταφέρει να ακυρώσουν τα σχέδια. Ο επίτροπος της ΕΕ, αρμόδιος για τις διοργανικές σχέσεις και την διορατικότητα έχει θέσει ως στόχο η ΕΕ να γίνει ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός μπαταριών λιθίου παγκοσμίως μετά την Κίνα έως το 2025.
Τα άδεια σπίτια με τις απότομες στέγες και τα ζώα που περιφέρονται στους άδειους δρόμους κάνουν το χωριό Gornje Nedeljice, δύο ώρες οδήγησης νοτιοδυτικά του Βελιγραδίου, να μοιάζει με σκηνή από γουέστερν. Οι περισσότεροι κάτοικοι έχουν ήδη πουλήσει στη Rio Tinto, τον αγγλοαυστραλιανό πολυεθνικό μεταλλευτικό γίγαντα, ο οποίος το 2004 ανακάλυψε ένα νέο ορυκτό, τον ιαδαρίτη, κοντά στις όχθες του ποταμού Jadar. Η εξαιρετικά υψηλή περιεκτικότητά του σε λίθιο και βόριο το καθιστά ιδιαίτερα ελκυστικό για τους κατασκευαστές μπαταριών ηλεκτρικών αυτοκινήτων.
Στις 8 Ιουνίου το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε να σταματήσει η πώληση νέων αυτοκινήτων με κινητήρα εσωτερικής καύσης έως το 2035. Ο Σλοβάκος Maroš Šefčovič, επίτροπος της ΕΕ για τις διοργανικές σχέσεις και τη διορατικότητα, έθεσε ως στόχο η ΕΕ να γίνει ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός μπαταριών λιθίου παγκοσμίως μετά την Κίνα έως το 2025. Επί του παρόντος, η ΕΕ προμηθεύεται σχεδόν όλο το λίθιο για μπαταρίες από χώρες εκτός Ευρώπης και πρέπει να διαφοροποιήσει τη βάση των προμηθευτών της. Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η Γενική Διεύθυνση εσωτερικής αγοράς, βιομηχανίας, επιχειρηματικότητας και ΜΜΕ της ΕΕ υποστηρίζει την επένδυση της Rio Tinto στη Σερβία.
Φωτό / Λίθιο: πηγές και παραγωγή σε όλο τον κόσμο, Cécile Marin.
Η Rio Tinto είναι μία από τις πιο δραστήριες πολυεθνικές εταιρείες στα Βαλκάνια από τότε που ίδρυσε την πρώτη της θυγατρική στο Βελιγράδι το 2001. Το 2017 υπέγραψε μνημόνιο συμφωνίας με τη σερβική κυβέρνηση για την υλοποίηση του έργου στο Jadar. Στην ομάδα εργασίας που το συνέταξε συμμετείχαν εκπρόσωποι της Rio Tinto, της σερβικής κυβέρνησης, ο Mike Shirat, δεύτερος γραμματέας της αυστραλιανής πρεσβείας, και ο Stephen Ndegwa, διευθυντής τότε της Παγκόσμιας Τράπεζας στη Σερβία. Ένα έγγραφο που διέρρευσε το 2021 αποκάλυψε ότι η σερβική κυβέρνηση δέχθηκε έντονες πιέσεις από δυτικούς διπλωμάτες να αντιμετωπίσει τις προβλέψεις περιβαλλοντικών επιπτώσεων ως μία τυπική διαδικασία και να αφήσει τη συμφωνία να προχωρήσει.
Τον Μάιο του 2018 ο Alan Duncan, τότε υπουργός Ευρώπης και Αμερικής του Ηνωμένου Βασιλείου, συναντήθηκε με εκπροσώπους της Rio Tinto για να συζητήσουν το έργο (1). Σύμφωνα με τα πρακτικά της συνάντησης αυτής, τα οποία δημοσίευσε το Balkan Investigative Reporting Network (BIRN), ένας εκπρόσωπος της Rio Tinto ρώτησε τον Duncan για τις προοπτικές ένταξης της Σερβίας στην ΕΕ, την οποία η εταιρεία θεωρεί σημαντική σε σχέση με το έργο. Αρκετά στελέχη της σερβικής αντιπολίτευσης ισχυρίζονται ότι ο Μάθιου Πάλμερ, ο τότε ειδικός αντιπρόσωπος των ΗΠΑ στα Δυτικά Βαλκάνια, τους πίεσε να μην επιτεθούν στην κυβέρνησή τους σε σχέση με τα επενδυτικά σχέδια της Rio Tinto.
Κατά τη διάρκεια της αποχαιρετιστήριας περιοδείας της, η Άνγκελα Μέρκελ δήλωσε σε κοινή συνέντευξη Τύπου με τον πρόεδρο της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς ότι η Γερμανία ενδιαφέρεται για το σερβικό λίθιο: «Εάν όλος ο κόσμος ενδιαφέρεται, ενδιαφερόμαστε και εμείς … Έχουμε μεγάλο αριθμό επενδύσεων στην αυτοκινητοβιομηχανία, μεταξύ άλλων και στη Σερβία, και όλοι γνωρίζουμε πόσο σημαντικό είναι το λίθιο για τη μελλοντική κινητικότητα και τις μπαταρίες» (2). Από έγγραφο της αποστολής της Σερβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση προκύπτει ότι η Rio Tinto έχει δημιουργήσει επαφές με τρεις μεγάλες γερμανικές αυτοκινητοβιομηχανίες: Daimler, Volkswagen και BMW.
Γιατί η εστίαση στη Σερβία;
Η Σερβία θα μπορούσε να γίνει η μεγαλύτερη πηγή λιθίου στην Ευρώπη εντός 15 ετών, δήλωσε η διευθύνουσα σύμβουλος της Rio Tinto για την εξόρυξη μπαταριών, Marnie Finlayson, τον Μάιο του 2021, όταν υπέγραψε μνημόνιο κατανόησης με τη σλοβακική εταιρεία παραγωγής μπαταριών InoBat. Αλλά γιατί αυτή η εστίαση στη Σερβία, όταν σημαντικά κοιτάσματα λιθίου έχουν ανακαλυφθεί σε χώρες της ΕΕ, όπως η Γερμανία και η Τσεχική Δημοκρατία, και μικρότερα κοιτάσματα στην Ισπανία, την Πορτογαλία, την Αυστρία, τη Γαλλία και τη Φινλανδία; Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση της Γεωλογικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ, το λίθιο της Σερβίας αντιπροσωπεύει μόνο το 1,3% του παγκόσμιου συνόλου, σε σύγκριση με το 23,5% της Βολιβίας, το 21% της Αργεντινής και το 3% της Γερμανίας (3). Η εξόρυξη μεταλλεύματος από θερμικές πηγές στην κοιλάδα του Ρήνου, μεταξύ Βασιλείας και Φρανκφούρτης, θα παρήγαγε πολύ λιγότερο CO2 από την εξόρυξη και την επεξεργασία του σερβικού λιθίου, αλλά οι Πράσινοι στη γερμανική κυβέρνηση αντιδρούν σε αυτό.
Η μεταφορά των ρυπογόνων βιομηχανιών στο εξωτερικό διατηρεί τις βλαβερές συνέπειες εκτός της ΕΕ, επιτρέποντας τόσο τη μεγιστοποίηση των κερδών για τις πολυεθνικές όσο και την ελαχιστοποίηση των κινδύνων για τα κράτη της ΕΕ. «Το έπος της εξόρυξης λιθίου υπερβαίνει κατά πολύ το περιβαλλοντικό ζήτημα», δήλωσε ο Σέρβος οικονομολόγος Nebojša Katić, ανεξάρτητος σύμβουλος στο Λονδίνο. “Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις απλώς δείχνουν τον παραλογισμό του μετασοσιαλιστικού μοντέλου ανάπτυξης της Σερβίας. Πρόκειται για μια περαιτέρω απεικόνιση του αποικιοκρατικού καθεστώτος της Σερβίας”.
Περισσότεροι από 4.000 άνθρωποι ζουν κοντά στον ποταμό Jadar, όπου θα βρίσκεται το σχεδιαζόμενο ορυχείο ιαδαρίτη. Αυτό το τμήμα της Σερβίας έχει πλούσια χλωρίδα και πανίδα, με 140 είδη φυτών και ζώων που προστατεύονται από τη σερβική ή την ευρωπαϊκή νομοθεσία, καθώς και περίπου 50 επίσημα καταγεγραμμένα μνημεία πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς. Η Rio Tinto αρνείται ότι θα υπάρξουν αρνητικές επιπτώσεις. Ωστόσο, μια αδημοσίευτη μελέτη που ανέθεσε σε βιολόγους του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου δείχνει προφανώς ότι «περισσότερα από 45 εκτάρια αρχέγονων δασών θα απειληθούν, καθώς και 37 εκτάρια φυσικών δασών, 3 εκτάρια λιβαδιών και 703 εκτάρια γεωργικής γης», σύμφωνα με τον καθηγητή Vladimir Stevanović της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών.
“Είμαστε πειραματόζωα”, δήλωσε η Marijana Trbović Petković, η οποία διδάσκει σε τοπικό σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ανήκει στο τοπικό κίνημα Ne Damo Jadar (Δεν χαρίζουμε το Jadar). “Δεν πιστεύουμε τους κρατικούς επιθεωρητές, επειδή οι περισσότεροι από αυτούς δεν έχουν καν επισκεφθεί την περιοχή. Η γεωργική γη έχει ήδη καταστραφεί από προηγούμενες γεωτρήσεις, και αυτό ήταν μόνο η αρχή. Μπορείτε να δείτε τα τοξικά απόβλητα στο ποτάμι. Εδώ βρισκόμαστε σε ένα κλειστό οικοσύστημα – η δηλητηρίαση της γης και του νερού θα βλάψει ολόκληρη την τροφική αλυσίδα».
Η εξόρυξη του λιθίου και ο διαχωρισμός του από το βόριο προκαλούν περισσότερες τοξικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε σχέση με την παραγωγή του από άλμη, τη μέθοδο που χρησιμοποιείται στις αλμυρές λίμνες των Άνδεων και στην κοιλάδα του Ρήνου. Η εξόρυξη απαιτεί πολύ νερό και χρήση ενέργειας που παράγει αέρια του θερμοκηπίου και αποτελεί δυνητική αιτία σοβαρής ρύπανσης. Κατά τη διάρκεια της εκσκαφής και της άντλησης, η χημική ισορροπία των γύρω πετρωμάτων και των βαθιών κοιτασμάτων μπορεί να διαταραχθεί από ξαφνική οξείδωση, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε μια διαδικασία που ονομάζεται όξινη αποστράγγιση ορυχείων. Αυτό αποτελεί σημαντική απειλή, καθώς μπορεί να απελευθερώσει τόνους επιβλαβών ενώσεων μετάλλων (χαλκού, μολύβδου, νικελίου, ψευδαργύρου και αρσενικού) στο υδάτινο σύστημα.
Δεδομένης της αξίας και της παραγωγικότητας της γεωργικής γης, του ζωικού κεφαλαίου και των καλλιεργειών εκεί, οι αναμενόμενες συνέπειες υπερτερούν κατά πολύ των οφελών της εξόρυξης λιθίου και βορίου, σύμφωνα με αρκετούς εμπειρογνώμονες. Ανεπίσημες προβλέψεις δείχνουν ότι η Rio Tinto θα αποκομίσει κέρδη περίπου 4 δισ. ευρώ κατά τα πρώτα δέκα χρόνια λειτουργίας, ενώ οι άδειες εξόρυξης θα αποφέρουν μόλις 300 εκατ. ευρώ στο σερβικό κράτος. Ωστόσο, οι αντίπαλοι του έργου επιμένουν ότι τα έσοδα από την αγροτική παραγωγή στην περιοχή θα μπορούσαν να φτάσουν τα 80 εκατ. ευρώ ετησίως με ελάχιστες κρατικές επενδύσεις, οι οποίες σήμερα είναι ανύπαρκτες. Ακόμα και αν εξαιρέσουμε τις δυνητικά καταστροφικές περιβαλλοντικές συνέπειες του έργου, τα οικονομικά οφέλη για τον πληθυσμό είναι αμφίβολα.
Η Σερβία, όπως και τα περισσότερα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, έχασε τον έλεγχο της εγχώριας ανάπτυξής και εξαρτήθηκε από τις δυτικές επενδύσεις. Υπό αυτές τις συνθήκες, όλες οι εξωτερικές επενδύσεις θεωρούνται ευπρόσδεκτες, ανεξάρτητα από τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις τους. Ήταν τελικά η υποψία διαφθοράς που κινητοποίησε τους Σέρβους κατά της Rio Tinto. Οι άνθρωποι εξοργίστηκαν λιγότερο από την πηγή των κεφαλαίων παρά από τον προορισμό τους, όταν δημοσιογράφοι που έκαναν έρευνες αποκάλυψαν ότι η Rio Tinto είχε προσλάβει έναν υπεργολάβο που ανήκε στον θείο του υπουργού εξόρυξης της Σερβίας.
«Θα μπορούσαμε να είμαστε κυνικοί και να πούμε ότι έργα που μπορεί να είναι επιβλαβή για τη χώρα μπορεί στην πραγματικότητα να είναι πολύ ωφέλιμα για τους τοπικούς ιθύνοντες και τις οικογένειές τους», δήλωσε ο Nebojša Katić. ‘Αυτό δεν αφορά μόνο τους πολιτικούς, αλλά και όλους τους εμπειρογνώμονες που συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, οι οποίοι θα έπρεπε να προστατεύουν το δημόσιο συμφέρον, αλλά προστατεύουν μόνο το δικό τους’.
Αυτό που χρειάζεται είναι «τεράστια πίεση
Όταν οι αγρότες αρνήθηκαν να πουλήσουν τη γη τους στη Rio Tinto, το κυβερνών Σερβικό Προοδευτικό Κόμμα (SNS) παρενέβη και προσπάθησε να τους εξαναγκάσει, κηρύσσοντας το έργο Jadar εθνικού ενδιαφέροντος και προτείνοντας έναν νόμο για την επιτάχυνση της διαδικασίας απαλλοτρίωσης εντός μίας προθεσμίας πέντε ημερών. Η απόφαση αυτή οδήγησε σε μια περιβαλλοντική και κοινωνική κινητοποίηση άνευ προηγουμένου στη μετασοσιαλιστική Σερβία- ο αποκλεισμός δρόμων και γεφυρών ήταν η πρώτη κινητοποίηση κατά της κυβέρνησης εδώ και δέκα χρόνια. Αυτό ανάγκασε τον πρόεδρο Βούτσιτς να υποσχεθεί δημόσια ότι θα αποσύρει το νόμο για τις απαλλοτριώσεις, θα καταθέσει νέο νομοσχέδιο για τις μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων και θα τερματίσει τη συνεργασία με τη Rio Tinto. “Οι διαμαρτυρίες έδειξαν πώς λειτουργεί αυτή η εξουσία: το μόνο πράγμα που μπορεί να προκαλέσει αντίδραση είναι η τεράστια πίεση που στοχεύει στις ροές κεφαλαίων χρησιμοποιώντας οδοφράγματα και υποστηριζόμενη από ένα κοινό ευρύτερο από εκείνο που ανησυχεί για τα περιβαλλοντικά ζητήματα”, δήλωσε η Iva Marković, κορυφαία περιβαλλοντολόγος.
Δημόσια συζήτηση για τις κοινωνικές προτεραιότητες
Το κίνημα αυτό απέδειξε επίσης ότι η Σερβία μπορεί να ξεφύγει από τον φαύλο κύκλο των μεταπολεμικών διαιρέσεων μεταξύ εθνικιστών και φιλελευθέρων, ο οποίος έχει αποσπάσει την προσοχή από την εξαθλίωση της εργατικής τάξης, την καταστροφή της βιομηχανίας και των φυσικών πόρων και τη φυγή επαγγελματιών με υψηλό μορφωτικό επίπεδο προς τη Δύση. Σε αντίθεση με το ζήτημα του Κοσσυφοπεδίου, το περιβαλλοντικό ζήτημα είναι ένα απελευθερωτικό ζήτημα, το οποίο εστιάζει τη δημόσια συζήτηση στις κοινωνικές προτεραιότητες. Όταν τίθενται τα ζητήματα του καθαρού νερού, της εύφορης γης και της δίκαιης κατανομής των εθνικών πόρων, οι ταξικοί διαχωρισμοί επανεμφανίζονται.
Στις βουλευτικές εκλογές του Απριλίου του 2022, οι κινητοποιήσεις οδήγησαν σε μείωση της υποστήριξης του SNS, το οποίο ωστόσο διατήρησε μια σχετική κοινοβουλευτική πλειοψηφία, αλλά και στη δημιουργία μιας ένωσης της αριστεράς και των Πρασίνων στο συνασπισμό Moramo (Πρέπει). Για πρώτη φορά από το 1990, θα έχει εκπροσώπους στο εθνικό κοινοβούλιο και στην τοπική συνέλευση του Βελιγραδίου, όπου έλαβε το 11% των ψήφων.
Ωστόσο, το έργο στη Jadar απέχει πολύ από το να ακυρωθεί, σύμφωνα με εκπροσώπους εταιρειών που συνδέονται με τη Rio Tinto. “Τα δύο μέρη θα συναντηθούν και θα προσπαθήσουν να καταλήξουν σε μια αμοιβαία επωφελή συμφωνία”, αναφέρει πηγή από εταιρεία που συνεργάζεται με το Υπουργείο Μεταλλείων. Οι δηλώσεις της Rio Tinto το επιβεβαιώνουν αυτό. “Ελπίζουμε πολύ ότι θα μπορέσουμε να συζητήσουμε όλες τις επιλογές με την κυβέρνηση της Σερβίας τώρα που οι εκλογές έχουν τελειώσει”, δήλωσε ο πρόεδρός της Simon Thompson στην ετήσια συνάντηση της εταιρείας στην Αυστραλία. «Σίγουρα δεν έχουμε εγκαταλείψει το Jadar, διότι, ειλικρινά, είναι ένα τέλειο έργο», δήλωσε ο διευθύνων σύμβουλος Jakob Stausholm. “Απλώς κρύβονται, δεν νομίζω ότι θα φύγουν”, δήλωσε ο Trbović Petković, ο οποίος ζει στην περιοχή. Οι τοπικές οργανώσεις, οι οποίες δεν πιστεύουν τις υποσχέσεις των πολιτικών στην τηλεόραση, παραμένουν σε επιφυλακή.
“Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει μετατοπίσει την προσοχή”, δήλωσε ο Aleksandar Jovanović Ćuta από το Moramo. “Αλλά τώρα οι πολίτες θα έχουν εκπροσώπους στο κοινοβούλιο, εμείς ερχόμαστε κατευθείαν από τους δρόμους. Φέρνουμε ανθρώπους από το Gornje Nedeljice για να καταθέσουν στην Εθνοσυνέλευση. Στόχος μας είναι να καταστήσουμε παράνομη την εξόρυξη βορίου και λιθίου σε όλη τη Σερβία”. Εάν η κυβέρνηση προσπαθήσει να αναβιώσει το έργο Jadar υπό την «φιλική πίεση» της ΕΕ, μπορεί να περιμένει αντιδράσεις.