“Η θλιβερή διαπίστωσι που κάνει καθένας που γνωρίζει το Καροπλέσι από κοντά, είνε πώς αυτό βρίσκεται σε τέλεια αποσύνθεσι. Από χρόνια πήρε τον κατήφορο της καταστροφής, που αν εξακολουθήση, πολύ σύντομα το Καροπλέσι δεν θα υπάρχη ως χωριό”. Αν μη τι άλλο, λέξεις που δύσκολα περιμένεις να συναντήσεις γραμμένες από μία ένωση κατοίκων που περιγράφει το χωριό της, στο επίσημο πρόγραμμά της και μάλιστα στο μακρινό 1934. Αυτή είναι, λοιπόν, η Φιλοπρόοδος Ένωση Καροπλεσίου. Οι σκέψεις και τα ερωτήματα που έθεσαν οι άνθρωποί της εκείνη την εποχή ήταν σαν να “διάβαζαν” το μέλλον. Την αρχιτεκτονική της ρυμοτομίας των επόμενων δεκαετιών, τους λόγους της μετανάστευσης και της ερήμωσης των χωριών, την υποχώρηση της πρωτογενούς παραγωγής, την μετέπειτα μονοποικιλιακή (τουριστική) ανάπτυξη των ορεινών κοινοτήτων. Η πρόσφατη έκδοση (Ιούλιος 2022) του Καταστατικού και του Προγράμματος της Ενώσεως από τον Σύνδεσμο των Απανταχού Καροπλεσιτών Αθήνας μας δίνει μια ευκαιρία όχι μόνο να βουτήξουμε στην ιστορία ενός χωριού των ανατολικών Αγράφων, αλλά να αναλογιστούμε και τη διαχρονικότητα των προκλήσεων της εποχής μας.
Η έκδοση του Συνδέσμου Απανταχού Καροπλεσιτών Αθήνας.
Η Φιλοπρόοδος Ένωσις Καροπλεσίου (ΦΕΚ) ιδρύεται τον Ιούλιο του 1933 με έδρα το Καροπλέσι. “Η κοινότης ένεκα της τελείας εξαθλιώσεως από υλικής και πνευματικής απόψεως η οποία οφείλεται εις την έλλειψιν προοδευτικού πνεύματος και ορθής αντιλήψεως περί του τρόπου της βελτιώσεως της καταστάσεως” οδηγεί ένα απόγευμα μίας Κυριακής 22 κατοίκους του χωριού να συνέλθουν και να ιδρύσουν την Ένωση. Σκοπός της η υλική και πνευματική ανύψωση της κοινότητας.
Ο εμπνευστής της Ενώσεως, Γιάννης Κοσπεντάρης
Δύο μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο, θα εγκριθεί και το Πρόγραμμα της Φιλοπροόδου Ενώσεως. Συντάκτης και εισηγητής του είναι ο Γιάννης Κοσπεντάρης. Στο βιβλίο του Φώτη Κατέβα Τα βουνά προηγούνται (Δεκέμβριος 2017, εκδόσεις Ευτοπία) καταγράφεται η ιστορία της ΦΕΚ μέσα από το προσωπικό αρχείο του Γιάννη Κοσπεντάρη. Εκεί διαβάζουμε ένα σύντομο βιογραφικό του. Απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και καθηγητής στην Εμπορική Σχολή της Καβάλας ήταν από τους βασικούς πρωτεργάτες των αντιστασιακών οργανώσεων του Καροπλεσίου. Διετέλεσε γραμματέας διαφόρων επιτροπών του ΕΑΜ στην Θεσσαλία, ενώ συνελήφθη και καταδικάστηκε για την δράση του σε ισόβια. Τον Αύγουστο του 1951 στέλνεται επιστολή με υπογραφή “Οι κάτοικοι του Καροπλεσίου” στον πρόεδρο της ελληνικής κυβέρνησης με αίτημα την απονομή χάριτος. Θα μείνει εννέα χρόνια στην φυλακή, μέχρι την αποφυλάκισή του το 1955. Το 1961 θα κατέβει υποψήφιος βουλευτής με την ΕΔΑ και σε προεκλογική επίσκεψη στο χωριό του θα δεχθεί δολοφονική επίθεση από δεξιούς παρακρατικούς της περιοχής.
Φωτό και λεζάντα από το βιβλίο του Φώτη Κατέβα, “Τα βουνά προηγούνται”. Γυάρος (Μάης 1950). Ανάμεσα στους εξόριστους οι πρωτεργάτες της ΦΕΚ Κώστας Γιαννέλος (πρώτος από αριστερά) και ο Γ. Κοσπεντάρης (όρθιος δεξιά). Αρχείο Κοσπεντάρη.
Μαζί με τον Κοσπεντάρη, πρωτεργάτες της ίδρυσης της Ενώσεως ήταν επίσης ο Κώστας Γιαννέλος, απόφοιτος της σχολής ιεροδιδασκαλίας στην Άρτα και ο Νίκος Κρικέλης, δάσκαλος του Κοσπεντάρη και του Γιαννέλου, ο οποίος καταγόταν από την κοντινή Μολόχα και υπηρέτησε στο Καροπλέσι.
Το πρόγραμμα
Το πρόγραμμά της ΦΕΚ χωρίζεται σε τρία βασικά μέρη. Στο πρώτο εντοπίζονται και καταγράφονται τα προβλήματα του χωριού, υλικά και πνευματικά. Το Καροπλέσι είναι μια κοινότητα με 200 περίπου οικογένειες οι οποίες ζουν από την γεωργία και την κτηνοτροφία. Η αύξηση του πληθυσμού έχει σαν αποτέλεσμα την κατάτμηση του αγροτικού κλήρου σε βαθμό που να είναι εντελώς ανεπαρκής για μια αξιοπρεπή επιβίωση. Το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων είναι ακτήμονες ή έχουν τόση λίγη έκταση γης που δεν μπορούν να καλύψουν τις βασικές διατροφικές τους ανάγκες. Η κακή οικονομική κατάσταση σε συνδυασμό με το σοβαρό πρόβλημα των καθιζήσεων που συμβαίνουν το 1930 και το 1931 είχε σαν αποτέλεσμα πολλά σπίτια να καταστραφούν και οι κάτοικοι να ζουν υπό άθλιες υγειονομικές συνθήκες σε καλύβες, ακατάλληλες ακόμη και για τα ζώα, που τις έφτιαχναν μακρυά από το κέντρο, πλησίον στα χωράφια τους.
Στο δεύτερο μέρος του Προγράμματος, αφού έχει προηγηθεί μια εκτίμηση για την κατάσταση του Καροπλεσίου, κατατίθενται εποικοδομητικές προτάσεις και αναζητούνται τα καλύτερα μέσα για την επιτυχία των σκοπών της. Ένα βασικό ερώτημα που θέτει η Ένωση είναι εάν γίνεται σωστή εκμετάλλευση της γης. Σε εδάφη ξηρά και άγονα, εκτεθειμένα το καλοκαίρι στον λίβα καλλιεργούνται σιτάρι και καλαμπόκι. Μάταιος κόπος για τους αγρότες. Προτείνει να μελετηθούν επιστημονικά από ειδικούς γεωπόνους οι εδαφικές και κλιματικές συνθήκες του τόπου προκειμένου να γίνει δυνατή η γεωργική εκμετάλλευση όλης της περιφέρειας του χωριού. Και ζητά την αναγκαστική απαλλοτρίωση και την αναδιανομή της γης διαφόρων τσιφλικάδων (Πρίτζεσι, Μπέσια, Κοκκινόβρυση, Κούτσουρο, Χτίρια, Μέγα Κάμπος), εδάφη που είναι κατάλληλα για καλλιέργεια καθώς είναι κατά το πλείστον ποτιστικά και εύφορα.
Οι φυσικές συνθήκες του χωριού φαίνονται ευνοϊκές και για την ανάπτυξη της δενδροκομίας με καρυδιές, μηλιές, καστανιές και δαμασκηνιές. Η καλλιέργεια κτηνοτροφικών φυτών είναι επίσης μια επιλογή που μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη της προβατοτροφίας στο χωριό, καθώς από τα κάποτε 5.000 πρόβατα σήμερα στο χωριό υπάρχουν μόλις 1.300-1.500.
Τα οικονομικά κεφάλαια που απαιτούνται για την εκκίνηση του καλλιεργητικού και κτηνοτροφικού κύκλου μπορούν να χορηγηθούν από το κράτος και την Αγροτική Τράπεζα υπό την μορφή άτοκων πιστώσεων ή με πολύ μικρό τόκο. Τα τσιφλίκια της περιοχής μπορούν να λύσουν το πρόβλημα των ακτημόνων του Καροπλεσίου μέσω του αναδασμού της γης σε αυτούς με την προοπτική της μεικτής χρήσης, δηλαδή γεωργικής και κτηνοτροφικής.
Φωτό και λεζάντα από το βιβλίο του Φώτη Κατέβα, “Τα βουνά προηγούνται”. Καροπλεσίτες σε χωράφι της περιφέρειας του χωριού. Ίσως πρόκειται για την κατάληψη των κτημάτων του Μαλαμούλη το 1941. Αρχείο Γιαννέλου.
Στο τρίτο και τελευταίο μέρος τα μέλη της Ενώσεως θεωρούν ότι κάποια ζητήματα δεν μπορούν να επεξεργαστούν ή να λυθούν σε ένα αυστηρά τοπικό επίπεδο αλλά πρέπει να εξεταστούν στο ευρύτερο πλαίσιο της επαρχίας της Ευρυτανίας. “Υπάρχουν αντικειμενικές συνθήκες κοινωνικές, οικονομικές και φυσικές, που είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε υπ’ όψει. Με άλλα λόγια το χωριό μας είνε ένα κομμάτι της όλης κοινωνίας και η οικονομία του χωριού μας ένα κομμάτι της εθνικής οικονομίας”, αναφέρεται σε κάποιο σημείο του Προγράμματός. Τα ζητήματα που καταγράφονται από την Ένωση του Καροπλεσίου είναι ζητήματα που απασχολούν τους κατοίκους σε οποιοδήποτε γεωγραφικό πλάτος της επαρχίας. Το επισιτιστικό καταγράφεται και ως το πιο σοβαρό που απαιτεί πρώτο επίλυση. Η συγκοινωνία, το γεωργικό πρόβλημα, ο γεωργικός κλήρος και η αποκατάσταση των ακτημόνων, η φαρμακευτική και νοσοκομειακή περίθαλψη, οι συνθήκες στέγασης, η καταστροφή των δασών, ο αναλφαβητισμός έπονται.
Ένα πρώιμο παράδειγμα λαϊκής αυτοοργάνωσης
Έχει γραφτεί ότι η Φιλοπρόοδος Ένωσις Καροπλεσίου αποτέλεσε ένα πρώιμο παράδειγμα των δυνατοτήτων αυτοοργάνωσης μιας κοινότητας το οποίο θα εντοπιστεί και σε διάφορες άλλες ορεινές κοινότητες μία δεκαετία αργότερα, μέσα από τις κατά τόπους δομές και τα δίκτυα του ΕΑΜ. Στον πρόλογο της έκδοσης ο Τάσος Αντωνίου γράφει ότι “στο χωριό συγκροτήθηκε και λειτούργησε με επιτυχία την περίοδο εκείνη η λεγόμενη συμβιβαστική επιτροπή, η οποία ήταν το σημαντικότερο υπαρκτό παράδειγμα που ενέπνευσε την ιδέα και το πλαίσιο της λεγόμενης λαϊκής δικαιοσύνης και αυτοδιοίκησης στα μετέπειτα χρόνια της αντίστασης στα χρόνια της κατοχής”.
Φωτό και λεζάντα από το βιβλίο του Φώτη Κατέβα, “Τα βουνά προηγούνται”. Από τη συνδιάσκεψη των κοινοτήτων του Δήμου Δολόπων, Καροπλέσι, στο προαύλιο του σχολείου, 25-8-1935. Αρχείο Κοσπεντάρη.
Αυτό που με σιγουριά μπορούμε να πούμε είναι ότι η Φιλοπρόοδος Ένωση Καροπλεσίου έθεσε με θράσος και δυναμισμό ζητήματα που όχι μόνο ήταν αδιανόητα για την εποχή τους αλλά κάποια από αυτά παραμένουν ανεπίλυτα ή και διαπραγματεύσιμα μέχρι και σήμερα. Πρότεινε την απαλλοτρίωση της γης από τους τσιφλικάδες και τον αναδασμό της στους ακτήμονες (ή με ελάχιστο κλήρο) χωρικούς προκειμένου να μην εγκαταλείψουν τον τόπο τους και να ζήσουν σε αυτόν με αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης. Ανέδειξε τον ρόλο της γυναίκας, “που αντιμετωπίζεται σαν μια δούλα που πρέπει να εργάζεται μέρα-νύχτα” και έθεσε το θέμα της προστασίας της μητρότητας. Για την υπεράσπιση των συμφερόντων των αγροτών πρότεινε τη δημιουργία γεωργικοκτηνοτροφικού συνεταιρισμού που θα διαπραγματευόταν τον άτοκο δανεισμό από την Αγροτική Τράπεζα και την πώληση των προϊόντων που θα παρήγαγαν. Απαίτησε από το κράτος να δημιουργήσει αυτό που σήμερα ονομάζουμε “κοινωνικές δομές”. Ένα κρατικό πρατήριο αραβόσιτου σε κάθε Δήμο που θα προμηθεύει σε τιμή κόστους το καλαμπόκι στους χωρικούς και με πίστωση όταν δεν είναι σε θέση να το αγοράζουν τις μετρητοίς. Και ένα κρατικό φυτώριο στο Καροπλέσι που θα εξυπηρετεί τις κοινότητες της Ευρυτανίας. Εάν μάλιστα αυτό δεν κατάφερνε να το πετύχει, θεωρούσε υποχρέωσή της να ιδρύσει η ίδια φυτώρια οπωροφόρων και καλλωπιστικών δέντρων για τις ανάγκες του χωριού. Έθεσε το ζήτημα της καταστροφής των δασών λόγω της εκχέρσωσής τους από τους γεωργούς και της ανεξέλεγκτης βόσκησης, με έμφαση στην εξάλειψη των λόγων που ωθούν σε τέτοιες πράξεις και όχι της επίλυσής του μέσα από μηνύσεις και δικαστικές τιμωρητικές οδούς. Η συγκρότηση αγροφυλακής από τους ίδιους τους κατοίκους του χωριού προϋπέθετε μια νέα κουλτούρα κοινωνικής δικαιοσύνης. Και αντιλήφθηκε την ανάγκη της πρόσβασης στην γνώση, μέσω της έκδοσης μιας εφημερίδας που θα μελετάει συστηματικά τα προβλήματα της Ευρυτανίας και θα εκλαϊκεύει, ώστε να είναι κατανοητές και από τον τελευταίο χωρικό, τις μεθόδους και τα μέσα με τα οποία θα αγωνιστεί για να κατακτήσει την ευημερία του.
Φωτό και λεζάντα από το βιβλίο του Φώτη Κατέβα, “Τα βουνά προηγούνται”. Το γυναικείο τμήμα της ΦΕΚ στην κεντρική πλατεία του χωριού. Αρχείο Γιαννέλου.
Η Φιλοπρόοδος Ένωση Καροπλεσίου αποτελεί ένα παράδειγμα οργάνωσης και αγώνα σε μία μικρή ορεινή κοινότητα των Αγράφων. Για κάθε πρόβλημα του χωριού πρότεινε και πρακτικές λύσεις. Η επιρροή των κομμουνιστικών και ευρύτερων προοδευτικών ιδεών την εποχής εκείνης στους πρωτεργάτες της ίδρυσής της είναι εμφανής. Όχι μέσα από ένα ιδεολογικό μανιφέστο, αλλά μέσα από τη γείωση της θεωρίας στις πραγματικές ανάγκες όλου του χωριού. Αυτός ο αγώνας δεν ήταν μερικός, δεν αποσκοπούσε να λύσει μόνο ένα επιμέρους θέμα της περιοχής. Ήταν συνολικός καθώς επιζητούσε την ριζική κοινωνική αλλαγή στη σκέψη των συγχωριανών. Ράγισε στεγανά που είχαν να κάνουν με τη συμμετοχή της γυναίκας στα κοινά, με το να θέσει την ανάγκη αναζήτησης λύσεων όχι μόνο για τον τόπο μας αλλά και σε ένα πιο συνολικό επίπεδο. Αν μη τι άλλο, επίδικα τα οποία συναντάμε κάθε μέρα μπροστά μας όσες και όσοι ζούμε σε επαρχιακές κοινωνίες, λιγότερο ή περισσότερο απομονωμένες, είτε πεδινές είτε ορεινές.
- Για να προμηθευτείτε την έκδοση Καταστατικό και Πρόγραμμα της Φιλοπροόδου Ενώσεως Καροπλεσίου 1933-36 μπορείτε να επικοινωνήσετε με τον Τάσο Αντωνίου, εκ μέρους του Συνδέσμου των Απανταχού Καροπλεσιτών Αθήνας, στο τηλέφωνο 697 778 4988.
- Επιπρόσθετα αξίζει να διαβάσετε για το θέμα και το βιβλίο Τα βουνά προηγούνται. Η Φιλοπρόοδος Ένωση Καροπλεσίου Αγράφων μέσα από το αρχείο του Γιάννη Κοσπεντάρη (1933-1936), Φώτης Κατέβας, εκδόσεις Ευτοπία, Δεκέμβριος 2017.