Στην ντοπιολαλιά των δεκαετιών που έχουν πια κυλήσει η ευρύτερη περιοχή του ελατοδάσους της Φουρνά αναφερόταν απλά ως «ελατιά». Αυτό ήταν και τίποτε άλλο. Πυκνά δάση ερυθρελάτης σε έναν βουνόχτιστο χώρο που απλωνόταν από τον Ίταμο και την Βουλγάρα μέχρι το Βελούχι και την Σαράνταινα. Σήμερα ολόκληρη αυτή η έκταση απειλείται να μετατραπεί σε εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας με την εγκατάσταση κάποιων εκατοντάδων ανεμογεννητριών. Συζητάμε γι’ αυτό το θέμα με τον Στέφανο Σταμέλλο, μέλος της Κίνησης Πολιτών για τα Αιολικά στις ΔΕ Φουρνά και Κτημενίων.
Κεντρική φωτό / Αντώνης Τσακανίκας, @a.tsakanikas_photostories. Νοέμβριος 2023. Πεζοπορία διαμαρτυρίας από την Βρύση Σερμιντζέλη και τα «Κόκκαλα» μέχρι τα «Τρία Σύνορα».
Τα αιολικά σχέδια
Η Κίνηση ξεκίνησε το 2020 μέσα στην υγειονομική κρίση με αφορμή την εικόνα που είχαμε για τέσσερις αιολικούς σταθμούς, λέει εισαγωγικά ο Σ. Σταμέλλος. Είναι τα τέσσερα αιολικά εργοστάσια που βρίσκονται σε πιο προχωρημένο αδειοδοτικό στάδιο — έχει εκδοθεί η ΑΕΠΟ τους — και γειτονεύουν με μία σειρά από χωριά της περιοχής. Συνολικά σχεδιάζεται να τοποθετηθούν 21 ανεμογεννήτριες: 11 στη θέση «Σπανός-Γάβραινα» πάνω από την Βράχα, 6 στα «Τρία σύνορα» πάνω από την Χόχλια και του Φουρνά και άλλες 4 στην θέση «Κόκκαλα» μεταξύ Φουρνά, Αγ. Τριάδας, Πετραλώνων και Χόχλιας. Στην ευρύτερη περιοχή του ελατοδάσους του Φουρνά έχει δοθεί βεβαίωση παραγωγού για άλλες 60 ανεμογεννήτριες (Βουλγάρα, Κερασιά, Ρεντίνα, Αγ. Τριάδα, βρύση Ζαχαράκη). «Αυτή η περιοχή με τις 85 α/γ συνδέεται με μία άλλη περιοχή προς την δυτική Φθιώτιδα και την Ευρυτανία, την Οξυά, και μέχρι τα βόρεια Βαρδούσια, όπου εκεί θα μπουν άλλες 90», λέει ο Στέφανος. Σε μία ενιαία γεωγραφική περιοχή, λοιπόν, προβλέπεται να τοποθετηθούν κοντά στις 200 α/γ. Στις αιτήσεις των εταιρειών αλλά και στις εγκρίσεις αυτών από τις αρμόδιες υπηρεσίες δεν εξετάζονται σωρευτικά οι επιπτώσεις τους, αλλά το κάθε έργο θεωρείται αυτοτελές και συνδιαλέγονται μεταξύ τους μόνο ως προς τους τρόπους διασύνδεσης με το ηλεκτρικό σύστημα ή ως προς τους δρόμους πρόσβασης για τα μηχανήματα. «Η μελέτη λέει ότι θα έρθουν από το λιμάνι της Στυλίδας, θα ανέβουν τον Δομοκό, τον Ε65 και στο ύψος της Ανάβρας θα περάσουν προς την Λουτροπηγή. Εκεί θα φτιάξουν νέους δρόμους προς Αηδονοχώρι και Ρεντίνα, θα ανέβουν στην βρύση Ζαχαράκη, θα περάσουν όλη την ράχη και θα βγουν στην Οξυά και στα βόρεια Βαρδούσια».
Όλη αυτή η περιοχή των νοτιοανατολικών Αγράφων έχει ένα ιστορικό ενδιαφέρον. Ονόματα τοποθεσιών αποτυπώνουν τις πολεμικές αναμετρήσεις του μακρινού παρελθόντος (Κόκκαλα, Βουλγάρα). Τα πρώτα σύνορα του ελληνικού κράτους το 1832 ακολουθούσαν τις κορυφογραμμές όπου σήμερα σχεδιάζονται αιολικά. Όθρυς, βρύση Ζαχαράκη, Βουλγάρα, Καπροβούνι, Ίταμος. «Σε κάθε κορυφή υπήρχαν σημεία των συνόρων, μικρές ξύλινες ή πέτρινες πυραμίδες, κάποιες υπάρχουν ακόμη και σήμερα ως λιθοσωροί, δείγματα εκείνης της περιόδου», λέει ο Στέφανος ο οποίος έχει γράψει και ένα σχετικό βιβλίο. Η πιο πολύτιμη ιστορία αυτής της περιοχής όμως είναι το ελατοδάσος του Φουρνά, το δεύτερο μεγαλύτερο της Ελλάδας.
Η ελατιά του Φουρνά
Εδώ το δάσος σου μιλά. Και όλοι μιλάνε γι’ αυτό. Ο Γιάννης Αναγνώστου, δασοπόνος κάποτε του Δασαρχείου του Φουρνά και μετέπειτα της Λαμίας, το είχε περιγράψει σε μία εκδήλωση του συλλόγου «Η Νέα Βράχα», το μακρινό 2000. «Η δημιουργία του δάσους της Βράχας με τη σημερινή του μορφή έχει ηλικία 300 περίπου ετών. Πιο μπροστά η ελάτη υπήρχε μόνο στις πλαγιές της Μάρτσας, η δε υπόλοιπη έκταση καλύπτονταν από πλατύφυλλα και κυρίως από την Δρυ. Τα δάση αυτά καταστράφηκαν από τους κτηνοτρόφους οι οποίοι τα κληροδοτούσαν ληστρικά και πυρπολούσαν για τη δημιουργία καινούργιων βοσκοτόπων. Με τις παραπάνω αλόγιστες και αρνητικές επεμβάσεις διασπάστηκαν οι συστάδες της Δρυός, το έδαφος υποβαθμίστηκε η δε ελάτη σαν ανταγωνιστικότερο είδος από την Δρυ άρχισε να εγκαθίσταται. Με τον τρόπο αυτό εγκαταστάθηκε η ελάτη και κατέλαβε εξ ολοκλήρου σχεδόν την προσφερόμενη έκταση σε βάρος του δάσους της δρυός». Στα δημοτικά τραγούδια και στα ποιήματα που γράφονται σε αυτά τα μέρη υπάρχει πάντα ένας έλατος, ένα δάσος, ένα διάσελο, ένα χορταριασμένο μονοπάτι και ένα πετρώδες βουνό. Ο έλατος χαϊδεύει τα χωριά και ο βράχος τα διαφεντεύει, όπως γράφει στο Οδοιπορικό της Βράχας η Νάνσυ Τζιώρα. Οι δασωμένες πλαγιές της περιοχής με τις ήπιες κλίσεις περπατιούνται όχι μόνο από τους κτηνοτρόφους ή για τη μετάβαση στα εμπορικά κέντρα της περιοχής, αλλά από όλους και όλες.
Το δασαρχείο του Φουρνά αποκτά μία αναγνωρισιμότητα όχι ως γραφειοκρατική υπηρεσία αλλά λόγω της ποσότητα και της ποιότητας του δάσους που είχε την ευθύνη να διαχειριστεί. «Στα Δασαρχεία Φουρνά, Πάρνηθας και Κασσάνδρας εμφανίζεται η μεγαλύτερη ανά μονάδα επιφανείας αξία παραγωγής ξύλου», αναφέρουν το 2015 σε μία έρευνά τους ο ΕΛΓΟ Δήμητρα και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων. Το δάσος και η ξυλεία του κρατάνε σε ζωή τα χωριά της περιοχής, είναι η βασική και ίσως μόνη επαγγελματική ενασχόληση των μόνιμων κατοίκων. «Τα ξύλα τα έβγαζαν με μουλάρια που είχαν οι ίδιοι οι χωριανοί από το δάσος ενώ στο χώρο της υλοτομίας πήγαιναν μετά γυναίκες και τον καθάριζαν από τα δεύτερα ξύλα και τα κλαδιά. Κυριολεκτικά τον σκούπιζαν και ούτε πως φαίνονταν πως έλειπε ένα δέντρο από το δάσος. Έτσι οι γυναίκες των χωριών έβγαζαν ένα μικρό μεροκάματο, είχαν ασφάλιση στο ΙΚΑ τότε γιατί μισθοδοτούνταν από το Δασαρχείο Φουρνά και παράλληλα εξοικονομούσαν τα ξύλα για τις δουλειές και τη θέρμανση του σπιτιού το χειμώνα», γράφει ο Ηλίας Προβόπουλος σε ένα παλιό άρθρο του στην εφημερίδα Έθνος.
Αυτό το υπέροχο και πυκνό ελατόδασος κινδυνεύει από τα συνοδά έργα των αιολικών που σχεδιάζονται σε διάσελα και κορυφές, από την διάνοιξη νέων ή την διαπλάτυνση ήδη υπάρχοντων δασικών δρόμων μέσα στην καρδιά τους.
Φωτό / Πολιτιστικός Σύλλογος Απανταχού Νέων Φουρνάς «Ο Πήγασος». Αναδάσωση στο Ζαχαράκι.
Το εργοστάσιο ξυλείας και η ερήμωση των χωριών
Το εργοστάσιο επεξεργασίας της ξυλείας που λειτουργούσε στην περιοχή έκλεισε στα μέσα της δεκαετίας του ‘80. «Συγκέντρωνε όλον το δασικό πλούτο της περιοχής και τον αξιοποιούσε. Δούλευαν σχεδόν όλοι οι κάτοικοι των χωριών εκεί, έχοντας ένα καλό μεροκάματο και ασφαλισμένοι, έκλεισε όμως στην πορεία και αυτό ήταν ένα μεγάλο έλλειμμα για την περιοχή», λέει ο Στέφανος Σταμέλλος. Παρόλο που η Βράχα και ο Φουρνάς έχουν ακόμη έναν σταθερό αριθμό μόνιμων κατοίκων όλες τις εποχές του χρόνου, δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμβαίνει το ίδιο και με τα υπόλοιπα χωριά. «Υπάρχει μία ερήμωση, όμως ο Φουρνάς, η Ρεντίνα, η Βράχα έχουν κόσμο. Έχει μειωθεί ο πληθυσμός. Αυτό έχει να κάνει με τον τρόπο που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια η οικονομία της περιοχής». Τα έρημα χωριά δημιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για τους επίδοξους επενδυτές στα βουνά. Λιγότερες αντιδράσεις, μεγαλύτερη ευκολία κινήσεων στο πεδίο ακροβατώντας ή και ξεπερνώντας τα όρια των νόμιμων διαδικασιών. Ρωτάμε εάν τα αιολικά εργοστάσια στου Φουρνά θα βάλουν τέλος σε οποιαδήποτε προοπτική επιστροφής των ανθρώπων στον τόπο. «Η απαξίωση της περιοχής με την κατασκευή των βιομηχανικών ΑΠΕ έχει να κάνει με το μέλλον, η ζωή δεν σταματάει σήμερα. Δεν σημαίνει επειδή σήμερα βρισκόμαστε σε αυτήν την πληθυσμιακή συρρίκνωση των κοινοτήτων αύριο δεν θα έχουμε μία μικρή σταδιακή επιστροφή κατοίκων στην περιοχή. Η συρρίκνωση έχει να κάνει με την οικονομία και τις υποδομές. Όταν ο άλλος δεν νιώθει ασφαλής στο χωριό από άποψη υγείας, δεν έχει το αγροτικό ιατρείο, το κέντρο υγείας, δεν έχει σχετικά κοντά το σχολείο να πάνε τα παιδιά, δεν έχει συγκοινωνία, είναι λογικό να νιώσει ανασφάλεια και να φύγει. Αν το κράτος στα εξασφαλίσει αυτά θα δώσει στην περιοχή ζωή, βέβαια θα μείνει κόσμος».
Φωτό / Πολιτιστικός Σύλλογος Απανταχού Νέων Φουρνάς «Ο Πήγασος». Παχύμετρο-παραλαβή ξυλείας.
Η πρόταση για ήπια τουριστική ανάπτυξη
Προτάσεις υπάρχουν για την περιοχή; «Προτείνουμε μία ήπια βιώσιμη ανάπτυξη με τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, χωρίς άλματα. Κανείς δεν θα γίνει πλούσιος σε αυτήν την περιοχή, είναι ιδανική όμως για μία ποιότητα ζωής, για μία καλή διαχείριση των οικονομικών μας στη βάση μίας αξιοπρεπούς διαβίωσης. Μικρές κτηνοτροφικές μονάδες, μικρά τουριστικά καταλύματα, μονάδες εστίασης. Είναι μία περιοχή όμορφη και ικανή να οδηγηθεί στο μέλλον μέσα από μία βιώσιμη και ήπια ανάπτυξη του ορεινού, του ιστορικού, του ιαματικού, του θρησκευτικού τουρισμού. Η ορειβασία στην Βουλγάρα μπορεί να φέρει λεωφορεία με κόσμο κάθε σαββατοκύριακο σε συνδυασμό με τα λουτρά του Σμοκόβου. Στη δική μας περιοχή των Κτημενίων μπορούμε να αξιοποιήσουμε τον θρησκευτικό τουρισμό, τα φαράγγια και τις πεζοπορικές διαδρομές. Εμείς είμαστε κάθετα αντίθετοι στην κατασκευή αιολικών πάνω από τα 800 μέτρα υψόμετρο, θεωρούμε ότι από εκεί και πάνω είναι το φυσικό και πολιτιστικό απόθεμα της χώρας».
Επόμενες κινήσεις
Στη συνάντηση που έγινε το περασμένο καλοκαίρι στην Ρεντίνα οι συμμετέχοντες και οι συμμετέχουσες κατέληξαν ότι οι προτάσεις ήπιας τουριστικής ανάπτυξης δεν είναι συμβατές με την εγκατάσταση αιολικών σταθμών στην περιοχή. Η Κίνηση Πολιτών προσανατολίζεται στη διοργάνωση μίας αντίστοιχης συνάντησης φέτος και στου Φουρνά. «Θέλουμε να γίνει ζύμωση. Πολλοί λένε ότι δεν υπάρχει καλή πληροφόρηση. Υπάρχουν και οι υπόγειες διαδρομές των εταιρειών τάζοντας προσδοκίες ποικίλου περιεχομένου στους ανθρώπους. Αυτά μπορούμε να τα συζητήσουμε αφού αναβάλουμε τα σχέδια αυτά. Να καταλάβουν οι θεσμικοί και πολιτικοί παράγοντες ότι εδώ θέλουμε να διατηρήσουμε την περιοχή μας καθαρή, όμορφη και να πάμε μπροστά με αξιοπρέπεια. Είναι βάρβαρο όταν έρχονται στο σπίτι σου να σου ανατρέψουν τον τρόπο ζωής». Η εμπλοκή των τοπικών συλλόγων στον αγώνα είναι σημαντική. «Οι νέοι κατανοούν περισσότερο αυτό που ονομάζουμε βαρβαρότητα στο τοπίο, το δάσος, το βουνό. Οι ηλικιωμένοι δεν έχουν τόσο ενδιαφέρον γιατί η ενημέρωσή τους είναι ποιοτικά και ποσοτικά μικρότερη. Προσπαθούμε να έχουμε και τους συλλόγους των χωριών συμμέτοχους. Οι σύλλογοι επειδή είναι απανταχού με έδρα την Αθήνα δεν έχουν αναλάβει ακόμα τον ρόλο που τους αντιστοιχεί». Ήδη έχει γίνει μία προσφυγή στο ΣτΕ από 50 κατοίκους κατά της ΑΕΠΟ για τα τέσσερα αιολικά εργοστάσια που αναφέρονται στην αρχή της συνέντευξης, ενώ υπάρχει εγρήγορση για να κατατίθενται αντιρρήσεις σε κάθε μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που βγαίνει σε δημόσια διαβούλευση ή βεβαίωση παραγωγού. «Κάθε καινούργια απόφαση πρέπει να την προσβάλεις για να μπορείς να κάνεις το επόμενο νομικό βήμα». Το φθινόπωρο διοργανώθηκε πεζοπορία διαμαρτυρίας στη θέση «Κόκκαλα» όπου σχεδιάζεται η πρώτη φουρνιά αιολικών.
«Παράγουμε ηλεκτρική ενέργεια και την εξάγουμε, την πουλάμε στις χώρες που έχουμε ηλεκτρικές διασυνδέσεις. Ισοπεδώνουμε τα βουνά και τα δάση μας για να κάνουμε εμπόριο σε χρηματιστηριακό περιβάλλον», λέει ο Σ. Σταμέλλος. «Το οικοσύστημα της Ευρυτανίας δεν μπορεί να συγκριθεί με κανένα άλλο στον κόσμο» συνεχίζει συγκινημένος. «Τι να πω τώρα, ο καθένας έχει αυτό που έχει, το αγαπάει και το προστατεύει με τον τρόπο του. Και εμείς αυτό θέλουμε να το προστατέψουμε». Εάν ο καθένας και η καθεμιά μας αντιμετώπιζε με αυτή τη μοναδικότητα τα μέρη όπου ζει, πιθανόν η σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης σήμερα να ήταν πιο ισορροπημένη και σίγουρα όχι κυριαρχική. Την ίδια μοναδικότητα για το ευρυτανικό τοπίο ένιωσε κάποτε και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου όταν το προσδιόρισε μέσα από την επιγραμματική του τριλογία: πέτρα, στέρηση και εγκαρτέρηση. Σήμερα μπορούμε να διεκδικήσουμε τους όρους να εκλείψει η στέρηση, να ξαναγεμίσουν τα χωριά ανθρώπους, να στηριχθεί η πρωτογενής παραγωγή και οι επενδυτές να βάλουν τις ανεμογεννήτριες στις αυλές των βιλών τους.